Сватанне ў cлавян
Таццяна Тоўсцік
Постдыпломная праца ў Варшаўскім універітэце, кафедра беларусістыкі, 2006,
Кіраўнік прафесар. доктар габілітаваны Аляксандр Баршчэўскі+.
Фалькларыстычнае даследаванне.
Змест
Уводзіны.
Глава І. Назвы перадвясельных перыядаў.
Глава ІІ. Структура сватання.
Глава ІІІ. Сувязь паміж дзеючымі асобамі сватання і дамовай пра
пасаг.
Высновы
УВОДЗІНЫ
Вяселлю cлавян папярэднічае заключэнне дамовы аб ім — сватанне. Матэрыяламі да артыкула сталі ўласныя запісы
аповядаў пра сватанне ў 1930 —1990 гады на Беларусі, запісы аповядаў пра
сватанне Кольберга ў Польшы [30,
31], “Каментарыіі да польскага этнографічнага атласу”[19, 20], этнолінгвістычны
слоўнік Расійскай АН “Славянскія старажытносці”[21, 22, 23], “Русскі вясельны абрад”[24], матерыялы
гісторыка-этнаграфічнага даследавання “Палессе Украіны” [28], запісы беларускага
[3, 29] і балгарскага вяселля [32].
Терміны, якія выкарыстоўваюцца ў працы.
Пад тэрмінам сватанне я
разумею усе этапы дамоў паміж бакамі, якія праходзілі перад вяселлем, так як у
розных мясцовасцях і у розны час гэтыя этапы па рознаму выглядалі, называліся і
мелі розныя функцыі. Сватанне ўяўляе сабой дамову бакоў аб стварэнні сям’і .
Tэрмінам запоіны я буду карыстацца як вызначэннем перыяду пасля моманта
прыняцця супрацлеглым бокам хлеба і гарэлкі, прынесеных сватамі; тэрмінам заручыны
як вызначэннем перыяду пасля моманта прыняцця канчатковага рашэння пра будучы
шлюб маладых абодвума бакамі дамовы.
Тэрмін рытуальны тэкст адпавядае разуменню У.М.
Тапарова як тэкст, які захоўваюцца ў часе і прастыры і рэалізуе два
супрацьлеглых аспекта: з аднаго боку, актуальную канкрэтнасць (тут і зараз), з
другога боку, патынцыяльную невычарпальнасць (паўсюдна і заўсёды) і множнасць
сэнсаў, здольных адгукацца на розныя сітуацыі [25, 33].
“Малады”, “маладая” — тэрміны для абазначэння
хлопца і дзеўку, ад моманту іх згоды пажаніцца датуль, пакуль яны не згуляюць
вяселле.
Тэрмінам “прымак” называюць мужа, які жыве ў хаце
жонкі.
Аўтар мае на мэце з
дапамогаю структурнага аналіза паказаць разнастайнасць сватання і патлумачыць
яго функцыянаванне. Задачамі працы з’яўляецца вылучэнне форм сватання,
структуры сватання, вытлумачэнне структуры сватання. Пад сватаннем аўтар
разумее дамову аб сватанні, прыход сватоў, згоду дзеўкі, хлопца пажаніцца,
дамовы бацькоў і сваякоў пра шлюб і надзяленне маладых маёмасцю.
Сучасная нуклеарная сям`я мае меньш трываласці, чым матрылакальная і
патрылакальная сем`і, з якіх яна развілася. Што ж
рабіла сям`ю больш устолівай і якім чынам яна згубіла гэту устойлівасць? На маю
думку яе устойлівасць была заснавана на сваяцкіх сувязях, жорстка вызначанай
схеме адносін унутры соцыума, якая гарантавала небяспеку сваім чальцам і
матырыяльную падтрымку. Вельмі часта паўстае пытанне, якім чынам словы і
дзеянні ў абрадзе сапастаўлены з реальнымі адносінамі людзей, іх поглядамі на
жыццё, звычкай дзейнічаць, як гэта ўкладаецца ў грамадскія дачыненні, як гэта
адбіваецца ў грашовых дачыненнях і, нарэшце, які механізм гэтай формы паводзін,
якія прычыны можна выявіць, якія вынікі можна ўбачыць, якія высновы зрабіць. І,
такім чынам, адпавесці на пытанне, што ўсё гэта значыць для нас сёння і будзе
значыць заўтра. Якія ўнёскі можа даць нам жыццё вясковай грамады пачатку
мінулага стагоддзя і куды зараз скіравана гэта сістэма? Часткова на гэта
пытанне можа адпавесці вывучэнне сватання як адной з форм грамадскай дамовы,
дамовы пераходу.
Як асноўныя адзінкі
сватання ў працы вывучаюцца:
·
назвы перадвясельных перыядаў,
·
словы (рытуальныя і нерытуальныя),
·
дзеянні (рытуальныя і нерытуальныя),
·
удзельнікі перадвясельных перыядаў,
·
атрыманне спадчыны, матерыальныя
адносіны паміж бацькам і дзецьмі і
іншымі удзельнікамі грамады,
а таксама
ўзаемадзеянні паміж:
v назвамі
перадвясельных перыядаў і словамі і
дзеяннямі,
v словамі
і дзеяннямі і удзельнікі перадвясельных
перыядаў
v удзельнікі
перадвясельных перыядаў і матерыальныя
адносіны паміж бацькам і дзецьмі і
іншымі удзельнікамі грамады.
Глава І
Назвы перадвясельных перыядаў
Сярод мноства лексіка-семантычных груп славянскай вясельнай термінасістэмы
назвы перадвясельнай абрадавасці уяўляюць цікавасць з кропкі гледжання
адлюстравання ў тэрміналогіі семантыкі вясельнага абрада. З семантыкай дамовы,
згоды бакоў звязаны назвы з коранем лад-(рус. лад, лады,
ладины, бел. палес. лад, укр. ровен. добивать лад), серб. мир, харв. оbеćапjе, кашуб. ś1иbiпу, в.-луж. s1иb і н.-луж. zlub, а таксама назвы з каранями год-
(укр. карпат. згодини, згодинки, балг. годеж, года, годявка, погодба, сгодяване
і т. д.), глав- (балг. главеж,
оглавяне, з.-балг., серб, углава), тъкм-(з.-балг. тъкмеж, такмоване, такмене, макед. тъкмеш, тъкмење) і *věr- (с.-х. веридба, vjeridbа, славац. vеrа) [22, 472].
Семантыка «маўлення» фігуруе ў назвах с.-рус. сговор,
сговоры, харв. далматын., славон. идоvor, серб. чернагор. уговор, зговор, серб. договорa, балг. договор і г. д.; паўд.-рус. бран. змовины,
чеш. п`атluу, рřiроvěd'; бел. змовіны,
замовіны, укр. змовины, домóвины, пол. zmówiny, omówiny, укр. гуцул, слово, бел. з.-палес.
(ісці) за словом,
серб. реч, харв.
(славон.) rijeć, балг. главене с лаф, одумки [22, 470] . Рытуальные дзеянні паслужылі
асновай некаторым с-рус. назвам заручын: богомолье, образовка, образовки, образованье і достойно (ад малітвы «Достойно есть», чытаемай папом). На асвяшчэннасць гэтага абраду указвае таксама балг. назва заручын хаджи годеж (хаджи `паломнік') [22, 473].
З працэсам піцця і ядзення связаны такія назвы
заручын як рус. магарыч
запивать, укр. могорич. Асабліва шырока распаўсюджаны ў славян тэрміны заручын, утвораныя ад корня пи-/пой-: рус. пропиванье
невесты, пропивки, пропиванки, пропой, запо , запоин; бел. запоіны, першыя і другія (вялілія) запівіны, заповіны, запэвыны, запэвы, запіткі запіўкі, запой, пэрапой укр. запоїни, пэрэпій; пол.-падляс.
zapoiny, балг. запив, запиване, пиене, питету, пив; макед. пиење; серб. пujење девojke, харв. veliki zapojki. Маюцца таксама метанімічныя назвы
заручын па аб`екту піцця - што (рус большое
вино, бел. малая і вялікая гарэлка, балг. на ракия,
малка і голяма ракия, серб.
велика ракujа, харв. dolazar z rakijот), з чаго (бел. перша чарка, балг. бъклица, малка бъклица, харв.
buklija) і дзе (балг. кръчма) [22, 472].
У Карасценьскім раёне Украіны бацькі хлопца намагаліся атрымаць згоду
бацькоў дзеўкі – „ішли питаця”. Термін „попіти”, „попітки паўсюль вядомы ўтым
рэгіёне”. Фіксуюцца таксама лексемы
„умовини”(в.Букі, Малыньскі раён), „вігляди” - „як дівка булла з сусідньіго,
шоб побачить, чи хозяйска вона дочкаб чі роботяўа, яке господарство маэ
родина”(в.Малыніўка,
Малыньскі раён), „розгляди”(в.Каленьске, Карасценьскі раён),
„попітани”(в.Мелені, Карасценьскі раён), „печоглядини”(в.Абіходы, Карасценьскі
раён), „ïхати печу гризти” або „комина гризти”(в.Буда-Вараб`і, Малыньскі раён)
„Попіти” былі абавязковай часткай прадшлюбных перамоў – як аддавалі без попіту,
казалі „оддать в притули”(в.Каленьске, Карасценьскі раён) [28, 298]
На
даследаванай мною тэрыторыі Гомельскай вобласці тэрмінам “хадзіць у сва`ты”, “сваты`” называюць прыход
сватоў, тэрмінам “запоіны”, вядомым паўсюдна, называюць перыяд пасля моманта
прыняцця супрацлеглым бокам хлеба і гарэлкі, прынесеных сватамі, ці перыяд
пасля прыходу сваякоў, ці перыяд пасля згоды нявесты на замужаства, ці наогул
усё сватанне. Радзей выкарыстоўваюць словы “заручыны” — перыяд пасля прыходу сваякоў (В. Казіміраўка, Лоеўскі раён, в. Дарашэвічы Петрыкаўскі раён), “магарыч” — перыяд ад прыходу сваякоў (в. Краўшоўка Гомельскі раён), “змовіны” — перыяд ад прыходу сваякоў (в. Лучын Рагачоўскі раён). У міжреччы Ужа і Цецярава прадвясельная
частка складалася з “пошти” (першы этап перадвясельнай абрадавасці) і “ в
свати” (другогі этап перадвясельнай абрадавасці) [28, 298].
Звычайна на першых этапах
паведамлялася аб жаданні засватаць, а на апошніх разглядаліся канкрэтныя умовы
правядзення вяселля і далейшага жыцця маладых. Крытэрыі для размяжавання
першага і другога этапу перадвясельнай абрадавасці закранаюць абрадавыя дзеянні
і асобы: калі не адбываецца перадача дара маладой і ў абрадзе не ўдзельнічаюць
бацькі маладога ці ён сам (у рэдкіх выпадках), то ідзе размова пра сватанне і
першыя запоіны, якія нярэдка зліваліся ў адно. Існаванне дзвух этапаў
перадвясельнай абрадавасці характэрна для ўсіх славян. Звычайна ў час першага
этапу два бакі сімвалічнага гандлю прыходзілі да дамовы аб шлюбу (сговор — в.
Бырзія, в. Замфірава, р-н Берковицы, саб. зап. 2003 г.; на сговор — в. Вырбово,
вобл. Белаградчыка, саб. зап. 2000 г.) , згодзе (погождат се, съгласяват се за
дарове — Раковски 1859, с. 102), што вызначалася сумесным ужываннем гарэлкі і
абменам падарункамі - знакамі (нишан, лишай, аманет, белег, мена) паміж
маладымі і сватамі (свекрам), часам такія падарункі рыхтаваліся і для першага
рытуала [26, 233].
У беларусаў і палякаў агульнавядомай
назвай першых запоін быў тэрмін ‘ісці ў сваты’, які тлумачыць накіраванасць
гэтых дзеянняў на вяселле, але некаторыя лакальныя назвы больш адпавядаюць
прымеркаванасці абрада сватання. У пальскай терміналагічнай традыцыі сватанне
шчыльна злучана з асобай, якая шла ў сваты, і працес сватання не разглядаецца
як паўнавартасны пры адсутнасці ў ім “трэцяй асовы”[19, 31]. Сапраўды, вялікая
частка назваў першага перадвясельнага перыяда паходзіць ад назвы асобы, якая
прымае на сябе ролю выгласіць жаданне высватaць.
Swaty, swatanie – swat.
Swachy – swacha.
Rajenie, narajenie, chodzenie w rajki, rajby, rajbowanie, rojdy – rajek.
Faktorowanie, fakturowanie – faktor.
Drużby – drużba.
Starosty, chodzenie w starosty – starosta.
Dziewosłęby – dziewosłęb.
Wysyłanie posła, pójść w posły – poseł. [19, 30-33].
У мяшчан Магілёва першы рытуал
называўся праведкі [3, 222-224], выгляды [3, 403-405], а ў Столінскім раёне
Брэсцкай вобласці – набіванкі [5].
Другі этап перадвясельнай абрадавасці быў падцвержаннем дадзенага слова,
згоды на шлюб, выконваў ролю датерміновага шлюба і разпачынаў новыя
сямейна-роднасныя адносіны маладога і маладой. Як правіла, другі этап
перадвясельнай абрадавасці ўключаў перамовы бакоў, якія сканчаліся неразрыўнай
дамовай аб шлюбе і канчатковымі дамовамі пра пасаг маладой, узаемных падарунках
і іншых вясельных выдатках, пра дзень і парадак вяселля, колькасць гасцей.
Канчатковы характар дамовы адлюстраваны ў такіх тэрмінах другога этапу
перадвясельнай абрадавасці, як рус. сговора
окончательные, серб, докончак (Прыгор`е), макед. свършванье, балг. свършуване, свршувачка, притвърдък, твърдението на годежа, за-крепен годеж, отсек, късане [22, 471].
Сымволом заручення маладых было злученне ім рук. Адсюль назвы: рус. обрученье,
порученье, порука, запоруки, запоручины,
запоручиванье, руковитие; бел. заручыны,
заручанне, заручэнье; укр. заручини, руковини, зруковшы; пол.
zaręczerупу, zrękowinу; словац. rukovапка, ist' ро rики; балг. обръки;
макед. рака факанье; с.-х. зарука, зарук, zarике, zaruki, руковање; славен. zarока. У балгар і некаторых іншых палуднёвых славян маладым злучалі не толькі рукі, але і голавы — ср. назвы заручын балг. главеж,
главилка, заглавилка,
главене, углава і г. д., серб.
углава, харв. иglavar [22, 472].
На тэрыторыі
Гомельскага Палесся тэрмінам запоіны называюць перыяд пасля моманта прыняцця
супрацлеглым бокам хлеба і гарэлкі, прынесеных сватамі, ці перыяд пасля прыходу
сваякоў, ці перыяд пасля згоды нявесты на замужаства, ці наогул усё сватанне.
Радзей выкарыстоўваюць словы заручыны — перыяд пасля прыходу сваякоў [1; 2; 3. ] магарыч — перыяд ад прыходу сваякоў,
“змовіны” — перыяд ад прыходу сваякоў [4].
Глава ІІ
Структура сватання.
Пры любой
форме сватання структура абрада захоўвалася. Яе можна умоўна падзяліць на наступныя элементы:
1.1. Папярэдняя
дамова пра прыход сватоў.
1.2. Прыход
сватоў.
1.3. Атрыманне
сватамі папярэдняй згоды на шлюб ад бацькоў маладых і маладых на шлюб.
2.1. Дамова
бацькоў маладых пра вяселле і пра надзяленне маёмасцю маладых.
2.2. Маладая
(і малады) ці іх бацькі клічуць сваякоў.
2.3. Дамова сваякоў пра вяселле. Бяседа.
Першы этап
перадвясельнай абрадавасці, галоўнай функцыяй якога было паведамленне, уключае
ў сябе:
1.1. Папярэднюя
дамову пра прыход сватоў.
1.2. Прыход сватоў. Атрыманне сватамі
папярэдняй згоды на шлюб ад бацькоў маладых і маладых на шлюб.
Другі этап
перадвясельнай абрадавасці, галоўнай функцыяй якога было замацаванне згоды на
шлюб, уключае ў сябе:
2.1. Дамову
бацькоў маладых пра вяселле і пра надзяленне маёмасцю маладых.
2.2. Зкліканне
сваякоў.
2.3. Дамову
сваякоў пра вяселле. Бяседа.
Магчымы выпадкі
аб`яднання абрадаў дамовы ў адзін (ср.: у македонцаў менавіта заручаны лічыліся
«истинным сватовством»). Таму некаторыя назвы заручын звязаны з назвамі сватання (рус. окончательное сватовство, просватовство,
сватанье, просватанье, просватки, з.-укр. сватанки, с.-х. велика
прошнза, пол. гтошту) і сватаў (балг. же-нихларе). Терміналогія
заручын зрэдку таксама выкарыстоўваецца для вызначення сватання (напрыклад,
харв. гагике, бел.-палес заручыны). Тое, што заручынам
папярэднічалі агледзіны ці ўключалі абрад агледзін у абрад заручын, давала
суадносную назву і самім заручынам: рус. смотр, смотры, большое смотренье, балг.
сгледа, сгледушка, оглед. Першы і другі
этап перадвясельнай абрадавасці терміналагічна
супрацьпастаўляецца як малое і вялікае (рус. малый і большой запой,
малое і большое сиденье, бел. мала і вяліка гарэлка, балг.
малка і голяма года, малък і голям главеж, малка і голяма
мена, малко і голямо питие, макед. мал і голем армас, мал і
голем строj), с.-х. мала і велика
прошња, мали і велики нишан, мали і велки белег і
г. д.), першае и другое (бел. першыя і другія запоіны,
балг. първи и втори
сговор), тайнае и яўнае (балг. таен, крито і явен годеж), звычайнае
і маючае законную сілу (балг. прост і законен главеж) ці
сапраўднае (рус. правский запой, праские сидины), сребра і золата (балг.
сребро годеж і злато годеж) [22, 474-475]
1. Папярэдняя дамова пра прыход сватоў. Малады
прыходзіў да бацькоў маладой і дамаўляўся, што прыдзе ў сваты. Ці сваячкі маці
прыходзілі да маладога ці маладой і казалі, што род маладога ці маладой прыдзе
ў сваты.
У Петрыкаўскім
раён, в.Снядзін [8] хлопец звяртаўся да бацькоў дзеўкі:
“Я прыду, вашу
дочку забяру у жону”. Таксама было прынята дамаўляцца пра сватанне ў в. Карма
Добрушскага раёна [11], в. Турцевічы Калінкавіцкага раёна [12], Дарашэвічы,
Галубіца Петрыкаўскага раёна [2], дзе з бацькамі дзеўкі пра сватаўство
дамаўляўся хлопец. У Бабруйскім раёне, в. Цялуша [6] дамаўляцца па
сватаўство хадзілі сваячкі маці, Неабходнасць этапу папярэдняй дамовы пра сватанне можна патлумачыць тым, што сватанне
ў месцах, дзе папярэднічала дамова, адбывалася з вялікай колькасцю
сваякоў-сватоў (12-18 чалавек) і сваякі дзеўкі павінны былі быць датэрмінова
абвешчаны пра сватанне. У тых жа месцах, дзе сватоў была невялікая колькасць
(3-7 чалаек), папярэдняя дамова была неактуальна. У гэтай сітуацыі часцей
сустракалася скліканне маладой сваіх сваякоў ці месцамі скліканне маладой і
маладым сваіх сваякоў.
На террыторыі Польшы (Побікры, Віна каля Цеханаўцоў, Браньска) хлопец, калі партыя была выгадная, мог, каб схіліць
на свой бок бацькоў, цэлы год за свой кошт рабіць у яе танцы: „Jeżeli Młodzieniec i Panna wzajemnie osobiście się nie
znają, a pierwszy z nich dowie się że tam a
tam jest na wydaniu taka to panna
posażna, to jest: za którą rodzice lub bracia obiecują znaczną gotowke w
posagu, lub dziedziczka to jest: nie
mająca braci, która po rodzicach z siostrami swemi majątkiem się podzieli, a jeszcze lepiej jedynaczka: która i sióstr nie ma, ani
nadziei żeby je miała, bo rodzice starzy,— to stara się ją poznać i siebie jej
przedstawić gdzieś na odpuście. Po czem w nieodległą niedzielę lub święto przyjeżdża do tej wsi na taniec, który najczęściej on sam funduje, to jest opłaca
muzykantów, i jeśli rodzice tej panny
mają obszerną na podlodze stancję, to prosi on młodziez taneczną, aby
ten taniec do nich wprowadziła, a potem pocichu i jego samego. Krok ten da
mu sposobność przedstawić się jej
rodzicom; albo jeśli taniec będzie u kogóś w sąsiedztwie, to młodzież miejscowa zaprosi pannę, a potem przybyły
fundujący taniec młodzieniec wraz z miejscowymi odprawadzi pannę do domu i wtenczas rodzicom jej przedstawi się. Taki
zwyczaj praktykuje się w ciągu roku [30, 194].
Каля Турка у вёсцы Баляшчын, каб ажаніць маладых
бацька маладога (часам з удзелам маладога) і бацька маладой сустракаліся ў
карчме: ,,Jak bogata i jak się podobała, to ojciec z synem postawili wódkę i zagadali w karczmie, a potem posłali swata do domu"(вёска
Стаўцы каля Краснаставу). Было і так, што,,spotykali się w karczmie ojcowie". ,,Słuchaj — powiada jeden — ja mam syna, pożenimy ich". Калісь да
ІІ паловы ХІХст. спаткаліся для гэтай мэты на базары:,,Ojcowie dogadywali się na targu, a póżniej oznajmiali tylko swoją decyzję dzieciom. Póżniej organizowali zaręczyny z wódką — dzieci nie były obecne, pasały w tym czasie krowy, ojcowie sami wszystko obgadywali" (в. Грудек каля Звалення).
Падоўную функцыю выконвалі кірмашы,
напрыклад у Карчэве (запісана ў в. Цалованне каля Атвоцку) У Вісле Малінцы
(каля Цешына) бацькі маладога шлі да бацькоў маладой на ,,namowy", каб
узгодніць, якое ,,będzie miała wiano, wiele dostanie krów, pieniędzy" [19, 13].
У балгар існаваў такі варыянт. Калі бацька хлопца
праходіў міма хаты дзеўкі, то, бачыўшы гаспадара,
звяртаўся да яго са словамі: ”Е видял и харесал
трендафила в градината им и го иска за своята градина”. Калі гаспадар не
збіраўся аддаваць дачку за яго сына, то адказваў: ”На новото място трендафилът няма да се хване” (СбНУ, 32, с. 79) [32, 31].
1.2. Прыход сватоў і атрыманне імі згоды бацькоў маладых і маладых на шлюб.
У сваты
хадзілі сваякі маладога ці маладой: бацькі, дзядзькі, цёткі (часцей з роду
бацькі), яны ж часцей за ўсё былі і хроснымі бацькамі маладых, браты, сёстры,
дружкі маладога.
Сваты,
пераступіўшы парог, тлумачылі свой прыход. Адбываўся гандль цёлачкі, казы,
кабылкі ці наўпроста дзеўкі; гучалі просьбы пераначаваць; злавіць куніцу, якая
выпадкова забегла ў двор.
У сватанні вылучаюцца
насупныя традыцыйныя формулы:
1. Заблукалі ў дарозе (в.
Кароцькі Кармянскага раёна, в.Семурадцы Жыткавіцкага раёна) [29, 216, 276].
2. Прадаёце
цёлачку (в. Берэставец, в. Задуб’е
Кармянскага раёна, в. Кабанаўка Ельскага раёна, в. Агароднікі, г. Калінкавічы
Калінкавіцкага раёна, в. Маркоўскае Лельчыцкага раёна, в.Гажын Нараўлянскага
раёна, в. Высокае Хойніцкага раёна) [29, 206, 265, 274, 283, 315, 350, 440], [19, 81], [32, 31], [27, 582].
3. Прадаёце жэрэбку ці
цялічку (в. Іванаўка, Любавічы, Малінскі,
Рубежыўка Народзінскага раёна Жытомірскай вобласці) [29, 298].
4. Прадаёце каня, жэрабіцу (в. Dzierzązna каля Sieradza).
5. Набываюць
кароўку ў балгар [32, 31].
6. Набываюць самку
мула ў балгар [32, 31].
7. Набываюць
некалькі жывёл адразу: “konia, krowę” (Woźniki, ok. Piotrkowa Trybunalskiego) [19, 85].
8. Набываюць „gołybkow?" (в. Potulin каля Wągrowca) [19, 85].
9. Жарэбка, цялушка збегла са
двара (в. Малыя Аўцюкі Калінкавіцкага раёна) [29, 263]
10. ”Nasza kura uciekła" (в. Stubienko каля Radymna) [19, 85].
11. „Zabłąkała nam się białą gąska do
waszego stada, a ten gąsiorek bardzo tęskni” ”.(в. Siekierki, Iwno каля Kosterzena) [30, 203].
12. У вас цёлачка, а ў нас
бычок (в. Хлупін Жыткавіцкага раёна, г. Рэчыца
Рэчыцкага раёна) [29, 242, 394]. „Byczka do waszej jałoszki prowadzą.” (в.Wiszniów каля Hrubieszowa), просяць аддаць «юничка за своето бикче» у
балгар [32, 31].
13. У
Столінскім раёне сваты шукаюць бычка, які заблудзіўся [27, 582].
14. Просяць аддаць карову за вала – «крава за своя
вол» у балгар [32, 31].
15. Просяць аддаць вутачку за селезня – «юрдечка за
своя юрдек» у балгар
[32,
31].
16. Просяць аддаць гуску за гуся – «патка за своя
паток» у балгар [32, 31].
17. У вас
дзеўка, а ў нас хлопец (в. Ворнаўка
Кармянскага раёна, в. Пухавічы Жыткавіцкага раёна) [29, 237, 278].
18. Набываюць дзеўкy ў палякаў [19, 85].
19. Заблукалі ў дарозе +
Прадаёце цёлачку (в. Ванюжычы
Петрыкаўскага раёна, в. Азяршчына
Рэчыцкага раёна, в. Шарын Ельскага раёна) [29, 354, 403].
20. Тавар —
купец (в. Хлупін Жыткавіцкага раёна, в.
Старадубка Лоеўскага раёна, в. Зашчоўб’е Рэчыцкага раёна) [29, 242, 319, 398]. У расейцаў
таварам назавалі маладога [24, 163].
21.
Маладзец-стралец бег за куніцай, яна забегла ў
ва двор (в. Валаўск
Ельскага раёна) [17], [27, 582].
22. Ловяць
лісіцу ў міжрэччы Ужа і Цецярава [28, 298].
23. Перасадзіць
ружу ўсвой сад ці купіць у балгар [32, 31], [27, 582].
24. Знішчыць агароджы паміў стадамі сваіх авец у балгар [32, 31].
Такім чынам, варыянты ў большасці
выпадкаў супадаюць.
Рытуальны дыялог.
У большасці выпадкаў рытуальны дыялог адбываўся ў час першага прыходу
сватоў, але ёсць выпадкі, калі ён гучыць і пазней на сватанні і ў першы дзень
вяселля, калі прыбывае дружына маладога.
У Петрыкаўскі раён, в. Снядзін [8] на дамовах
адбывалася такая размова:
-
А дзе ж будуць молодыя жыць?
-
Ну, будзем глядець. У нас
пожывуць, у вас пожывуць.
Хату будуюць: “Половіна вашае работы, половіна нашае”. А ў в. Дарашэвічы
таго ж раёну [2] “бацька хлопца стараецца зрабіць хату. Даваў каня ці вала, як
аддзяляўся”.
У Чачэрскім раён, в. Залессе [14]“первы дзень ужэ сватаюцца, на втары ужэ
дагаварывалісь, када свадзьба, што свадзьба, дзе гуляць — у жаніха, у
нявесты, двух дамах.”
У Бабруйскім
раёне, в. Цялуша [6] сваякі дзеўкі сваталіся да
сваякоў хлопца, які згадзіўся стаць іх прымаком на папярэдняй дамове са
словамі:
-
Мы прыехалі з хлебам, з соллю і з
жытам, і з аўсом і з пшаніцаю. Прыехалі з хлебам, з соллю і з пшаніцаю , і з краснаю дзявіцаю.
Cваякі хлопа
адказвалі:
-
А ў нас хлеб і соль і авёс, жыта.
У нас маладзец красівы есць.
У Столінскім
раёне, в. Альшаны [5] сваякі дзеўкі сваталіся да сваякоў хлопца і хлопца так: “От мы чулі, што ў
вас е конік. А ў нас е сено. Мо вам трэбо сено коніку купіць, то ў нас е”.
У Брагінскім
раёне, в. Задуб’е [13] “сваты прыходзяць з такой
таргоўляй:
-
Гаворят, што у вас тут прадаецца,
гаворят, цёлачка. Вот нам нада ў двор такая скаціна харошая.
-
Ну у нас такой, што прадаць нету,
- но показывают, - мы покажам свой тавар.
А патом гавораць:
-
Еслі вам понравілась наша
цёлачка, мы можэм сходзіцца на какіе-то ужэ дзеньгі, по такой-такой цане.
Ну і вот сваты выстаўляюць на стол сваю водку, сала. А еслі ані на
саглашалісь, значыт ані гаварылі такія вешчі:
-
Мы не прінімаем вашых хлеба-солі.
Мы не хотім вашего хлеба-солі. І згаворы у нас не состоіцца.
Адпраўлялі з такімі славамі сватоў”.
У Петрыкаўскім раёне, в. Снядзін [8] пры сватанні
можна было пачуць такуі дыялог:
-
Цёлку прадаюць?
-
Якую цяліцу?
-
Што скача з печы на паліцу.
-
Такая цёлачка у нас е.
У палякаў таксама больш распаўсюджаны продаж цялушкі:
Swat; „Zabłądziliśmy po drodze. Czy to tędy do
Biłgoraja?"
Rodzice:,,A po co wy tam?"
Swat:,,Jałówkę chcieliśmy, nie macie jakiej?"
Rodzice:,,A juści, najdzie się ..." (в. Łukowa каля Biłgoraja) [19, 81].
Rajko: ,,Przyszliśmy cos kupić, macie co sprzedać?"
Rodzice: ,,A dyć by się i znalazła".
Rajko: ,,Jałówkę byśmy kupili, bo temu to kawalerowi
potrzebna".
Rodzice: ,,Niech osiada, czy będzie się jej taki
kupiec podobał." (в. Horoszki Male каля Losic) [19, 81].
Матыў цялушкі
сустракаецца і ў балгар:” Загубили сме юниче, чухме, дошло тука, та идем да го дирим." Ако родителите на момата са склонни, след като са се
досетили за кого искат момата им, отговарят: „Може и тука да е, ама нека
сепочудиме, некасепозапитаме, па вие си идете за сега.. ."(Вак., с.327).
Часам, як і ў беларусаў, у палякаў
купляюць дзеўку:
Rajko: ,,Przyprowadziłem gościa, żeby cos kupić.
Może sprzedacie swą Kasi?"?(в. Jastkowice каля Tarnobrzegu) [19, 85].
Swat: „Сzy pozwolicie wydać
waszą córkę?”(в. Wychodne, Zielone, Dubowa каля Suwałk) [31, 212].
Найбольш уражвае ў палякаў колькасць і
разнастайнасць хатніх жывёл, якіх госці хочуць знайсці ў доме гаспадара. Пры
чым пол дзяўчыны нават не суадносіца з полам жывёлы.
Swat: ,,Prawdopodobnie macie na sprzedaż konia,
krowę, przyszli my kupić" Rodzice niekiedy mu odpowiadali, że ,,mają taką
na dwóch nogach" (в. Woźniki каля Piotrkowa Trybunalskiego) [19, 85].
Swat: ,,Słyszałem, że jakiegoś cielaka chcecie
sprzedać" (в. Nietuszkowo каля Chodzieży) [19, 85].
Swat: ,,Może macie kunie na sprzedaj?"
Rodzice: ,,Na razie kunia nie mamy, tylko
źrebicę?" (в. Dzierzązna каля Sieradza) [19, 85].
Swat: ,,Czy nie sprzedali by[ście] ... [mi ]
gołybkow?" (в. Potulin каля Wągrowca) [19, 85].
Swat: ,,Tu nam nasza kura uciekła" (в. Stubienko каля Radymna) [19, 85].
Swat: „ Zabłąkała nam się białą gąska do waszego
stada, a ten gąsiorek bardzo tęskni; chciałby zobaczyć czy znajduje się ona w
stadzie” (в. Siekierki, Iwno каля Kosterzena) [30, 203].
На полуднёвых террыторыя Польшы, мяжуючых з
Украінай хлопец сімвалічна выступае ў постаці бычка:
Swat: ,,Pochwalony, z dobrego domu. Warn byczka do
waszej jałoszki prowadzą.”
Rodzice: ,,A spytajcie tej jałoszki samej czy zachocze" (в. Wiszniów каля Hrubieszowa)
Swat: ,,Szukamy tego, czegośmy nie zgubili. Chcemy się zapytać, czy wasza jałoszka
nie chce do byczka?" (в. Żurawnica каля Zamościa) [19, 86].
На Украінскім Палессі часцей за ўсё гучала такая вербальная формула:
—
Добрий вечір. Ходили на охоту, хочем куницу
найти. Розрішіть хліб покласти на стил.
—
—Куниця
наша є, хліб приймаємо. [28, 298]
Тэма паляваеея прысутнічае і ў
балгар:
— Имали сте соколица и нашия сокол връти около нея; дошле сме, ако можеме
да е фанеме! — казва един от мъжете-сзатове.
— Ако имате принка и ако можете,
фанете я; ние я не криеме. Она, като зела да фърчи на широко, вече не е наша —
от-говаря бащата. . ." (Мар., с.
61) [32, 31]
і ў беларусаў: “Хто называе там цёлка зашла … хто куніца зайшла ў двор, а у
нас ахотнік. Да, стралец-маладзец на жэніха. По следу
куніцы зайшоў ў еты двор.” [17].
Формула,
характерная для расейцаў:
— Сваха,: „Я пришла к Вам не пиры пировать, не столы
столовать, а пришла с
добрым делом со сватаньем: у Вас есть дорогой товар, а у меня знатный
купец" [24, 188]
Дзеля таго, каб засватаць дзеўку ці хлопца,
рытуальныя словы, якія папярэднічаюць атрыманню згоды на шлюб не з’яўляюцца
абавязковымі, яны з’яўляюцца паведамленнем, што ў хату прышлі менавіта сваты, а
не суседзі ці аднавяскоўцы. Негледзячы на неабавязковую наяўнасць рытуальных
слоў, былі ў большасці выпадкаў.
Рытуальныя дзеянні.
Сваты прыносілі з сабой хлеб,
соль, гарэлку, сала. Прыняцце гэтых прадуктаў бацькамі
маладых было ўжо згодай на шлюб. Атрыманне
сватамі згоды маладой ці маладога ажыццяўлялася ў дзеяннях, звязаных з
гэтымі прадуктамі: разразанне маладой хлеба, выпіванне гарэлкі, звязванне дзвух
бутэлек, абмен пірагамі ці выказ згоды на словах.
У Брагінскі раён, в. Гдзень [18] сват, каб атрымаць згоду маладой прасіў
яе разрэзаць пранесены сватамі хлеб: “Разрэж, маладая, ужэ хлеб”. Прыняцце
хлеба і частаванне ім сваякамі азначала згоду на шлюб у Карасценьскім раёне
Украіны (в. Мелені, в. Мехи, в. Каленьская Карасценскага раёну). [28, 298]
У Жыткавіцкім раёне, в. Старажоўцы [9] згоду
маладой азначала бутэлька гарэлкі і пірог, прынятыя ад сватоў. “Згодны
— стаўляюць бутылку водкі і пірага. До запоін молоды стаўляе з сватамі”.
У Ельскім раёне, в. Валаўск [17] “малады
налівае, берэ стакан ілі там румка, стакан у платочак, вымае з кармана і як
абычно бацька хросны, налівае румку эту поўную і кідае ў стакан еты, у водку кідае
мелоч, копейку абычна медную. Ну, еслі маладая сагласна, канешне, іці за
его замуш, дак яна выпівае эту румку. Надпівае. Глаўнае, што ўзяла ў рукі. І
ўсё садзяцца за стол сваты. Ужэ ее радзіцелі угошчаюць сватоў. А еслі адказ, ўсё. Маладая не берэ румку ў рукі.” Такі самы звычай і ў украінцаў Палесся на поўнач ад
Карастыня і на Аўруччыне [28, 299].
У паўночна-усходняй Балгарыі пры заходзе ў хату да
маладой адзін са сватоў кідаў ў печ галінку слівы ці іншага пладовага дhэва і гаварыў: „Какво туряш пръчките в печката като някой
женихъл!" (Арх. ИФ, 151), ці: «Както гори огъня, тъй гори нашия момък за вашта мома! И тъй да гори
вашта мома за нашия момък!" (Арх. ИФ, 151), ці: „Аиде да фана машата, тъ да ми съ фане
думата" (СбНУ, 10, с. 50)
[32, 30].
Калі бацькі дзеўкі не збіраюцца яе аддаваць, то
кажуць: „Хубаво, ама не сме вта-сали" ці:
„Нашата мома е още малка, не си е дотъкала още даровете, тази година нещем я
жени още, да и се понарадваме, да ни пошета" и т. н. (Рак., с. 102).
Маладая заўсёды адказвае: „За мома и циганин да попита, ти не се сърди: нея
секи може да поиска и на секого с благо може да се откаже." (СбНУ, 40,
235—236). У тым выпадку, калі яны схільны яе аддаць, адказваюць: „Ако е на
добър час", „Ако ще бог, ще бъди", „Да си поразмислими и ний, да
попитами дъщеря си, да видами момъка, да поразпитами и ни, а ви сутра пак
заповядайте!" (Рак., с. 101) ці: „Момините родители казват: „Па да
прашаме (питаме) и нея (момата — б. м., Р. И.), да видиме она какво к'е
рече". Пасля такіх слоў бацькі маладога і іншыя сваты кланяюцца ў пояс і
пьюць вiно са
словамі: „На добър час, свато! Дано са збъди работата!" Ім адказваюць:
„Дай боже!", „Да ти е сладичко, свато!". Потым бацькі маладой таксама
пьюць і адпавядаюць: „Ама сладка ракия, ха-а-а!". Калі адбываецца піццё
віна, гэта залог таго, што можна рыхтавацца да наступнага этапу сватання [32,
32].
У стараабрадцаў да 30—40-х гадоў XX ст. сватанне было дамовай хлопца і
дзеўкі і адбывалася на кірмашы. Такая форма шлюбу называлася «по договоренности». Абрад выглядаў
наступным чынам. Хлопцы і дзеўкі з`язжаліся на масленічным тыдні, у сераду і ў пятніцу, ў мястэчкі і гарады на
кірмаш. Дзеўкі, прыгожа апранутыя, хадзілі па
кірмашнай плошчы, пры гэтым кожная трымала ў руце насоўку. Тут жа невялікімі групамі пахаджвалі хлопцы. Калі дзеўка хлопцу падабалася, ён
падыходзіў да яе і пачынаў размову. Калі дзеўка была згодна жыць з ім разам, то
падавала яму канец насоўкі, трымаясь за якую, яны адыходзілі ад іншых і,
ходзячы па вуліцах, дамаўляліся канчаткова. Затым, у большасці выпадкаў адразу, рабілася дамова паміж бацькамі маладых
з двух бакоў пра дзень злучэння маладых для сумеснага жыцця. У прызначаны дзень
маладыя атрымлівалі благаславенне ад бацькоў, потым сядалі ў вазок з коньмі і
каталіся па вёсцы, затым ехалі да бацькоў маладога, якія сустракалі іх на
парозе [24, 139].
Часам прыняцце гарэлкі ці хлеба было роляй не дзеўкі, а яе бацькоў.
І нават звязвалі рукі не маладым, а іх бацькам ці і маладым і бацькам [3, 232]. У рускіх бацька маладога і бацька маладой
падавалі рукі, маладыя клалі на іх свае рукі, а маці маладой іх разбівала. У паўднёвых славян ламанне хлеба нярэдко выконвалася бацькам маладога і бацькам маладой як знак змацавання згоды на шлюб (напрыклад, разламыванне пірага — прекидање прида — у сербаў пасля перадачы выкупа бацьку маладой).
У балгар ніхто не сядае за стол, пакуль бацька
маладога не падасць букет маладой: „момковата макя подава на моминия баща (ако няма баща, на брата и пр.) нишане (кърпата с парите
и пръстена), който, като го зима, казува: „суо да фате, зелено да стане",
и го подава на момата, която след като му се
поклони и му цалува рака, зима го и казува: „суо да фате, зелено да стане" и дуожда едно детенце
максус (нарочно) доведено от момкове,
та и натакиува на главата приготвената от момкове китка, Като по-напред кажува: „суо да фате, зелено да
стане", и сичките извикуваа: „Аирлиа да е, зелено да стане!"
(СбНУ, 5, 37—38) [32, 34].
2.1. Дамова
бацькоў маладых пра вяселле і пра надзяленне маёмасцю маладых.
Карэляцыя паміж дзеючымі асобамі ў
запоінах і прыняццем рашэння аб маёмасці. Прымаў рашэнне аб пасагу гаспадар на
апошнім этапе сватання, пры тым, што на пачатковым этапе дзеючымі асобамі маглі
быць як людзі, не адказныя за пасаг (хлопец, сват, сваякі хлопца ці гаспадыні),
так і сам гаспадар. Менавіта ў час гэтага рытуала дасягалась канчатковая дамова
аб пасагах і дні вяселля. Пагэтаму многія назвы запоін маюць літаральнае
значэнне: притвърдък, твърде-ниетпо на годежа ('зацвярджэнне, замацаванне
згоды'), закрепен годеж ('замацаванне згоды'), отсек ('адсяканне', у сэнсе
канчатковага вызначэння), свършуване ('зканчэнне, звяршэнне, канчатковае
рашэнне'). Пар. макед. свършванъе
(Извори 3, с. 257), свршувачка (Спи-ровска 1982, с. 62), рус. сговора
окончательные, окончательное сватовство (Ярославская губ., Калужская губ.,
Макашина 2000, с. 131,132), серб, докотак (Гура 2003, с. 1)[26, 234].
Бацькі дамаўляюцца, калі будзе вяселле, колькі будзе гасцей, колькі
выдаткаваць грошаў; а таксама – дзе маладыя будуць жыць, што дадуць у пасаг
дзеўцы, якую частку бацькоўскай гаспадаркі атрымае малады. Інфарматар з в. Skorzewa каля Poznania распавёў пра свой асабісты ўдзел у гэтых дамовах: (запіс датычыць месца каля Nowego Tomysla): ,,Osobiście [...] byłem przed I wojną światową jako 10-letni chłopak (mam obecnie 74 lata) u moich kuzynek [...] dziesięć lat starszych w miejscowości Kozielaski, powiat Nowy Tomyśl w 1912—1914. Ich ojciec, a mój stryj Jan Kujawa, był
bardzo swiatłym chłopcem i przywiązanym do tradycji i obyczajów, mimo, że jego
córki, a moje kuzynki już nosiły się 'z miejska'. Po formalnościach zmówin, przy
których byli tylko oboje rodzice młodych, mogli dopiero wejść do pokoju oboje młodzi. Tu
orację wygłaszał krótko ojciec młodej panny, orację o pochodzeniu rodziny od
Adama i Ewy, groźbą sądu ostatecznego za niewierność i obowiązkiem ślicznego
potomstwa itd. Po tej formalności dopiero młodzi całowali rodziców i
następowała uroczysta biesiada-przyjęcie [...] Na tych zmowinach układano oficjalną
listę zaproszonych gości starszych, najpierw rodzice dziewczyny, potem rodzice
młodego". [19, 75].
Этап атрымання згоды маладых і
іх сваякоў на шлюб мог быць фармальным, калі згода была атрымана на папярэдняй
дамове. Нефармальнай заставалася частка абмяркавання матэрыяльнага ўнёску
абодвух бакоў у новаствораную сям’ю. „Jak rękowiny, to
ojcowie umówiły wszystko, poczęstne było, pogościły się, wódkę wypiły. Młode się zapoznały, bo były
obce. Ojcowie omówil majątek, co dacie córce, a wy co dacie swojemu. Młоde wypiły wódke, młody
dał w kieliszku [wódkę — A. P.] dziewczynie i były narzeczeństwem" (в. Kozietuły каля Grojca) [19, 76]. ,,Na zmowinach faktornicy targowali się o majątek, rodzice rzekli ze dwa, trzy slowa, a faktornicy targowali się. Nieraz młodzi szli i po rękach
starych całowali, żeby dali więcej. Młoda całowała po rękach ojców, coby dojną
krowę dali" (в.
Łukowica
каля Limanowej).,,Ojce parobka
jechali do ojców dziewuchy jak dalej, a jak we wsi, to szli na omówiny. Oni szli
razem, a nieraz to i swata brali. Omawiali wesele i ziemie, co komu dadzą" (Babice Stare
каля Pruszkowa). ,,Jesli mi tyle morg, krów etc. nie dasz, nie dostaniesz mego syna (córki)"
(в.Wieszowa каля Tarnowskich Gor). [19, 73-74].
У «каменшчыкаў» і ў некаторых іншых лакальных
групах у час заручын малады і тысяцкі
адарвалі маладую грошамі, а ў казакоў
малады дарыў маладой 1—2 адрэза сітца на сукенку. У час заручын дружка дамаўляўся з бацькамі маладых з
двух бакоў пра памеры «попятного» —
сумы, якую павінен быў унесці той ці другі бок у выпадку адмовы ад вяселля [24, 188].
2.2. Маладая
(і малады) ці іх бацькі клічуць сваякоў.
Пасля дамовы
пра шлюб у той жа дзень маладая (а часам і малады) ходзяць па вёсцы і клічуць
сваякоў на сватанне. Малады клікаў сваіх сваякоў, калі ён быў з той жа вёскі,
што і маладая. Калі бяседа сваякоў адбывалася не ў той жа дзень, што дамова пра
шлюб, то запрашаць на бяседу сваякоў маглі як маладая, так і іх бацькі.
У адрозненні ад
папярэдніх этапаў дамовы заручыны адбываліся сярод шырокага кола сваякоў, публічна, з папярэджваннем аднавяскоўцаў (ср. балг. явна годеж, оглавене с хората — публічнае
папярэджванне, са сведкамі), у некаторых
мейсцах — з удзелам святара (рус, балг.) и бабкі-павітухі, якая прымала нявесту
(бел. магіл.) [22, 474].
У украінцаў
адразу пасля сватання маладыя шлі запрашаць блізкіх сваякоў (в. Вырва Радомышльскага
раёну, Любовычы, Вызня Мылынськага раёну), або кожны запрашаў асобна сваіх (в.
Рудня Базарска, Базар Народыцкага раёну) [28,
299]. У Польшы часцей за ўсё
клікаць на вяселле хадзіла маладая з друхнай. На Мазоўшы “po zakupieniu sprawunków zaczynają się przybory do wesela; panna-młoda zawczasu
zaprasza jakąś pannę swą sąsiadkę, zwykle córkę najmajętniejszych we wsi
rodziców, na starszą druchnę, i z tą we wtorek poprzedzający niedzielę w
którą ma się ślub odbyć, chodzi po tej wsi w której mieszka i po innej bliskiej, tak, że je pieszo
tegoż dnia obejść może, a w
środę po dalszych wsiach z nią jeździ i zaprasza na wesele, kłaniając się do kolan i mówiąc
,,proszę o błogosławieństwou i na tem mogłaby poprzestać
oświadczeniu. Która jednak rezolutniejsza, to prócz tego odezwie się do
gospodyni domu, aby była łaskawa usłużyć jej w swachy a córce jesli ją ma, pozwoliła usłuzyć w druchny,
synowi zaź we swaty, (tu kawalerowie
na weselu nie nazywają się druzbami
jak w innych królestwa polskiego stronach lecz swaciami, t. j. tak, jak gdzie indziej żonaci). Przy takiem
zaproszeniu w innych wsiach, wszędzie
dostaje zaraz zwykle po kurze, któremi to
kurami jeśli objedzie kilkanaście domów, dobrze obladowana powraca; z tejże źas wsi każda zaproszona na wesele
swacha kury pannie-młodej wprawdzie
zaraz nie daje, lecz przed weselem w
piątek, żeby był czas ją oskubać, takową przesyła” [31, 200-201].
Маглі быць і іншыя варыянты запрашэння на вяселле. Пасля заручын семьі
маладых запрашалі аднавяскоўцаў, паведамлялі ім пра будучае вяселле і частавалі
іх віном (чернагор., герцагавін.). Адбывалася паведамленне пра заручыны у
царкве (бел. запаведзі, укр. заповіді, оголоски, славац. оhlásку, пол. ороwiedż, wуроwiedzi, wуротniki, расierzе, в.-луж. рřipowědanje и т. д.). На заручыны ехалі шумна, с бубенцамі (бел.). У юж. славян
пра адбыўшыеся заручыны (прыняцце маладой ад маладога яблыка з пярсцёнкам), як
і пра вынік першай шлюбнай ночи, паведамлялі стральбой з ружжа. Абрад
заручын сканчаўся заканчивалась публічным катаннем па вёсцы сябровак маладой на
конях маладога (рус) [22, 474].
2.3. Дамова
сваякоў пра вяселле. Бяседа.
На заручынах сваякі паведамляюць пра свой удзел у вяселлі, пра выдаткі,
якія яны могуць прыняць на сябе.
На тэррыторыі Гомельскай вобласці сватам паўсюдна дарылі рушнікі, кашулі,
палатно. На поўнач ад Карастыня дарылі кіі, хусткі, пазней рушнікі [28, 299]. У расейцаў на запоі сваякі маладога частавалі сваякоў маладой, потым ставілі на сталы сваякі маладой і частавалі сваякоў
маладога. У в. Новая Дача свекар и свякроў
дарылі маладую, а маладая ў сваю чаргу дарыла іх. [24, 162].
Агляд гаспадаркі і маладых.
На Жытоміршчыне гаспадарку хлопца аглядалі, калі
бацькі хлопца і дзяўчыны былі незнаёмы [28, 299].
На запоі ў вёсках Райгарадку, Бахмутаўцы і Балыпе-Чарнігаўце, пасля таго, як сваякі маладой
абнясуць гарэлкай сваякоў маладога, гаспадары пытаюць гасцей: «С чем вы к нам пришли, за что пьем, покажите свой товар». Маладога
заводзілі ў хату і пільна прыглядаліся, пыталі, «не косой ли он, не хромой ли» [24, 163].
Агляд гаспадаркі часта ставіў кропку над справамі
спадкаемства: ,,A, zmówiny to były. To wtenczas przyszli rodzice, te do
tych, czy te do tych. Temu rodzice
przyjechali zobaczyć, te gospodarke, czyli rodzice panny młodej badali, jak to tam wygląda. Wtedy
gadali ile ma majątku, czy się zgadzają, tak czy tak. Kropka nad i postawiona" (в.Papowo Toruriskie каля Torunia) [19, 76].
Рытуальныя дзеянні на заручыных.
Рытуальна падтрумка радоў выражалася ў дзеяннях,
якія рады маладых паўтаралі ўслед за маладымі. На рукобіцці у горнарабочых дружка браў рукі маладых і
заварочваў іх у рушнік, які вісеў у яго праз плячо, затым далучаў да іх рукі
бацькі, маці і хросных, зверху клаў свае рукі і пытаў бацькоў маладых: «О чем у них уговор был?». Пасля іх
адказу дружка разварочваў рушнік і разнімаў рукі. Падобна праходзіў гэты абрад у «каменщиков», але яны злучалі рукі
ўсіх прысутных сваякоў [24, 189]. Заручоныя маліліся на каленях перад абразамі і ў знак замацавання дамовы
цалавалі абраз. За маладым
ўставалі і маліліся яго сваякі, а за маладой – яе сваякі [22, 473]. Маладая
выпівае гарзлку і перадае чарку далей [3, 416]
Дзеля
змацавання згоды на шлюб, рытуальнага вызначэння іх стану сватоў павязвалі
ручнікамі праз плячо, г. зн. усім сваякам, прышоўшым на сватанне. Гэтае дзеянне
было вельмі распаўсюджана на тэррыторыі Гомельскай вобласці пры сватанні, але
магло пераносіцца і на вяселле. Яшчэ адной формай замацаванне згоды былі
падарункі сватам (рушнікі, кашулі, палатно), якія ў пэўных месцах тут дарылі і
на сватанні, а не на вяселлі.
Бацька ці хросны маладой злучаў правыя рукі маладым (рус., луж.); іх рукі
перавязвал рушніком (рус.); сват злучаў ім
рукі над мисай, ў якую зліваў водку маладога і маладой (жаніў гарэлку), и абвязываў іх рукі хусткай (бел.); маладыя клалі рукі на хлеб (на сыр), и дружка звязываў ім рукі хусткай платком ці стужкай(пол.) і г. д
[22, 472]. Існавалі і другія сімвалічныя
спосабы злучэння маладых. Напрыклад, ў
падарунак маладой клалі злучоныя разам кручок і пяцельку (мужчынскую і жаночую засцежкі), кааб маладыя
крапчэй звязаліся (балг.).
У некаторых мейсцах заручыны ўключалі дзяленне хлеба. Так, у
палякаў хлеб, на якім маладым звязвалі рукі, дзялілі на дзве паловы і давлі па
палове маладой і маладому. У рускіх на заручынах дзялілі на мелкія кавалкі пранік і
раздавалі іх гасцям, ці маладыя пасля рукабіцця разламывалі прызначоны для
гэтага пранік. У беларусаў
адбывалася дзяленне пірагу. У балгар Украіны ў час разламывання і раздачы хлеба
зычылі маладым
багацця [22, 473].
Нярэдка маладыя на заручынах выконвалі
кругавые дзеянні. Так, у рускіх Сяредняга Паволжжа і ў беларусаў зап.
Палесся маладых
абводзілі вакол стала. У лемкаў зах.
Галіцыі малады з маладой абходзіў вакол стала і сажаў яе побач з сабой за стол. У Македоніі, Сербіі, Босніі і Харватыі маладая тры разы
абходзіла стол па сонцу перад надзяваннем ёй пярсцёнка ці ўручэннем абручнага
яблыка [22, 473].
Ва ўсходніх славян, асабліва ў расейцаў, было распаўсюджана благаславенне маладых і замацаванне
заручын малітвай. Бацькі маладой благаслаўлялі маладога образам хлебам з солю, часам іх благаслаўляў святар. У Заонежжы
прысутныя маліліся і тры разы «крестили
глаза», а маці маладой кадзіла ладанам і вуглямі з печы. Рытуал сканчаўся
паклонамі маладой бацькам і хросным, узаемнымі віншаваннямі сваякоў з зяцем і нявесткай. [22,
473].
Нарэшце, замацавнне дамовы паўсюдна
здзейснялась шляхам сумеснага ядзення і выпіўкі — прапіваннем маладой. Выпіўку на заручыны звычайна прывозіў бок маладога. Віно і пачастункі часам
атрымлівалі сяброўкі маладой ў якасці выкупа яе з дзявочай грамады. У беларусаў сват маладога ставіў на
стол бутэльку гарэлкі, заткнутую саломай, у якую маці маладой пасля выпіўкі
насыпала жыта і абвязвала поясам у знак згоды на шлюб дачкі. У чарку маладой клалі манету, якую яна забірала сабе. У якасці закускі бацькі маладой
давалі яешню і сыр — ад выразу запілі дзяўчыну, заелі
яешняй (сырам). [22, 473].
Канчатковы хрост маладой у замужні
стан рытуальна афармлялася зменай нашэння валос і галаўнога ўбору маладой. У рускіх на заручынах маці зрывала з маладой дзявочую павязку і
закрывала ёй твар хусткай (см. Фата). У
беларусаў маладой распляталі косу, якую яна не заплятала да самага канца
вяселля [22, 473-474].
Многія рытуальныя дзеянні заручын
(дамова бакоў, абмен залогамі, рукабіцце, прапіванне маладой, благаславенне,
падача маладых рук адзін адному) ў той ці иншай ступені прысутнічаюць і ў
складзе іншых рытуалаў дамовы, пачынаючы з сватання.
Злучэнне заручын з вяселлем.
Як папярэдні шлюб, заручыны семантычна суадносяцца з уласна вяселлем,
маючым у сабе вянчанне ці іншыя абрады, якія афармлялі шлюб.
Заручынам часта прыдавалася значэнне не меньшае, чым
вянчанню. У макядонцаў заручонная нявеста прыраўнівалася да абвянчанай. Харваты
лічылі заручыны першым вянчаннем. Рытуалы заручын часам пераносіліся на дзень
вянчання ці дубліраваліся на вяселлі. Так, на бел. Палессе заручынами зрэдку
называлася рытуальнае звядзенне маладых перад адпраўленнем да вянчання; ў
некаторых раёнах Малапольшы zrękowiпу — злучэнне рук маладых над хлебам і благаславенне маладых
на шлюб — таксама адбываліся перад вянчаннем; у радопских балгар назва кябин
насілі як заручыны, так і мусульманская малітва пры вянчанні; балг. годеш
азначае подарункі для маладой, прысылаемыя маладым на заручыны ў дзень
вяселля; у чарнагорцаў абрады заручын здзяйсняліся на вяселлі пасля прыезду
дружыны маладога за маладой; у беларусаў прапіванне маладой, разпляценне ёй
касы і ўзаемнае адарванне часам уваходзілі ў склад абрадаў першага дня вяселля.
У сваю чаргу, заручыны маглі ўтрымліваць у сабе элементы, характерныя для
рытуалу шлюбавання, а менавіта, рытуал пасажэння на пасад (укр. валын.),
убіранне маладой у вянчальнае адзенне (рус. яраслав.). Падабенства заручын з
вяселлем праяўляецца таксама ў агульнасці такіх рытуальных дзеянняў, як
дзяленне хлеба, абвядзенне вакол стала. Заручыны
ўзаемадзейнічаюць і з абраднасцю канца вяселля. З аднаго боку, заручыны
ў некаторых выпадках (у рускіх, украінцаў і др.) ўключалі рытуальныя дзеянні,
характерныя для дзявочага вечара, сімвалізуючыя канец дзявочага жыцця,
напрыклад, «сжигание девичества» — спаленне пражы, знятай з пралкі маладой, ці
саломы (рус. Ноўгарад). Разплятанне касы
маладой магло адбывацца як на заручынах,так і ў час дзявочага вечара [22, 475].
Удзел маладой ў дзявоцкіх гулянках звычайна зканчаўся
пасля змовін і заручын. З другога боку, заручыны часам перанасіліся на канец
вяселля ці яго рытуалы (рукабіцце, перапой и т. д.), ўключаліся ў склад
дзявочага вечара. Адсюль агульнасць некаторых назв для заручын і для дзявочага
вечара (напрыклад, рус. сидины) і назв канца шлюбу (с.-рус. обручанье,
обрученье, обруч, бел. заручыны, дзевоцкія заручыны, паўдн.-з.-балг. армосване, макед. голем строj). Таксама вядома
аб`яднанне канца вяселля ў трыаду са сватаннем і
заручынамі, напрыклад, ў зах. Беларусі (у раёне
Вілейкі) сватанне разглядалася як першыя, заручыны — як другія, а дзявоцкі (дзявоцкі вечар) — як трэцці запоіны [22, 475].
Заручыны як пачатак сямейна-роднасных адносін. Пасля заручын маладыя пачыналі па-сваяцкі звяртацца да бацькоў адзін
аднога: малады называў будучую цешчу babа ці рипicа, а маладая
будучую свякроў — тата (харв. славон.), хросных маладога — папа і мама (рус.
белгарод.). У славакаў сем`і маладых лічыліся парадніўшыміся: маладая памагала сям`е маладога ў хатней гаспадарцы. Заручоныя
нехаваючыся з`яўляліся ў царкве, на танцах і ў іншых грамацкіх мейсцах (с.-х.),
малады і яго маці
маглі начаваць ў дому маладой (харв. далматын., чернагор., гэрцагавін.), адбываліся узаемныя візіты памiж сем'ямі (балг.). В с.-зап.
Балгарыі адбываліся рытуальнае «кармленне» маладой свякроўю ўвесь перыяд ад заручын да (балг. хранене на годеницата).
Часам заручыны лічыліся дастатковымі для пачатку супружаскіх адносін: маладыя
атрымлівалі права на супружаскую блізасць (бел.), праводзілі адну ноч разам
(луж.), маладая начавала ў маладога дзве ночы, а потым малады адвозіў яе да
хаты рыхтавць пасаг (с.-рус.), ці малады начаваў у маладой са дня заручын да
самага вяселля (словац.). Ў некаторых месцах (асобліва у паўдн. славян) пасля
заручын практыкаваўся пробны шлюб.
Глава ІІІ
Сувязь паміж дзеючымі асобамі
сватання і дамовай пра пасаг
У гэтай главе мне бы хацелася прасачыць сувязь паміж дзеючымі асобамі
сватання і дамовай пра пасаг, закрануўшы гістарычны аспект пераутварэння
сям`і. Дзеючыя асюбы сватання і пасат менавіта тыя адзінкі, на якіх можна
прасачыць змены, якія адбываюцца ў структуры і функцыях сям`і. Такім чынам
асноўнымі пытаннямі гэтай працы будуць:
·
хто сватаўся,
·
хто і з кім дамаўляўся пра пасаг.
Формы
сватання.
1. Сватанне
сваякоў хлопца да сваякоў дзеўкі.
2. Сватанне
сваякоў дзеўкі да сваякоў хлопца [5].
3. Сватанне
сваякоў дзеўкі да сваякоў хлопца, які згадзіўся стаць прымаком [6].
4. Сватанне сваякоў хлопца, які згадзіўся стаць
прымаком, да сваякоў дзеўкі [7,8,9,10].
5. Сватанне
сваякоў хлопца да сваякоў удавы, напрыклад у Бабруйскім раёне, в.Цялуша [6].
Дамовы аб будучым шлюбе можна падзяліць на два тыпа. Першы – дамовы, якія
тычыліся выдаткаў бакоў на вяселле, часу і парадку правядзення вяселля. Другі
тып складалі найбольш істотныя дамовы пра маёмасць, якая стане першапачатковай
для маладой сям’і, з якой, разжыўшыся, яна перайдзе у новую хату і будзе весці
сваю ўласную гаспадарку. Менавіта гэты тып дамоў разглядаюцца ў артыкуле ў
параўнанне з дзеючыми асобами сватання.
Немалую ролю ў рытуальнай дамове
іграюць удзельнікі сватання. Больш актыўна сябе паводзяць тыя, што прыходзяць у
сваты. Сярод іх могут быць сам хлопец, сват, бацькі хлопца, бацькі дзўкі,
хросныя бацькі, браты і сёстры, дзяцькі, цёткі, іншая радня, а таксама прыяцелі
хлопца, бацькі ці маці
У сваты маглі прыходзіць наступныя сваякі
маладога ці маладой:
·
сват (хросны бацька, старшы брат
ці дзязька — па старшынству), малады з дружкамі [14],
·
сват (бацькаў брат ці хросны
бацька) і мужчыны-сваякі [15],
·
хросныя бацькі, бацька, дзядзькі,
цётка, малады з сябрам [16],
·
бацькі, хросныя бацькі, родныя
браты, сёстры і цёткі, бацькавыя кроўныя сваяк [12],
·
два дзядзькі і цётка [17],
·
12-18 чалавек: бацькі, сёстры,
браты, дзядзькі, цёткі [7] (Петрыкаўскі раён, в.Снядзін),
·
нявеста, бацька, цётка, дзядзька,
пляменніца [5] (Столінскі раён, в. Альшаны).
У Малыньскім
раёне Украіны ў сваты хадзілі:
·
бацькі (в. Візня),
·
удава з хростным (в. Візня),
·
адна матка (в. Візня),
·
жанатыя браты, дзядзькі(в.
Іваніўка, Гарынь),
·
бацька хросны з жонкай, маці
хросная з мужыком, родныя бацькі, брат з жонкай, сястра мужам – 18 чалавек(в.
Ворсівцы).
У Расіі ў бергалаў (горназавацких рабочых) ў
пачатку XX ст. сватацца хадзілі
·
сваха і сваякі (бацька, часам маці, дзядзька, брат і інш.),
усяго 5-8 чалавек [24, 188].
У Балгарыі сваталіся часцей за ўсё
·
родныя, стрыечныя дзядзкі і
браты,
радзей
·
другія сваякі і суседзі.
Калі нікому з
родных не давяралі, то шлі самі
·
бацька і матка [32, 28].
Цяжка
казаць пра сувязь у палякаў паміж дзеючымі асобамі сватання і дамовай пра
пасаг, бо ў практыцы апісання перадшлюбнага перыяду звычайна не акрэсліваюцца
сваяцкія стасункі людзей, прымаючых удзел у сватанні адносна маладых. Прынята
іх называць па выконваемай ролі перад і ў час вяселля: сват, свахна, друхна,
убірачка і г.д. Напрыклад, для мяне і зараз не зраумела, што значыць термін
“трэцяя асоба” пры абазначэнні ім свата [19], ці можна назваць трэцяй асобай
альбо сватам брата ці дзядзьку. Але вядома, што бацькі маладых трэцімі асобамі
не з`явлаюцца. Пры адсутнасці свата як трэцяй асобы падкрэсляецца іх
прысутнасць ці прысутнасць хлопца. У такіх выпадках можна гаварыць, што ў
Польшы ў сваты маглі прыходзіць наступныя сваякі маладога ці маладой:
·
бацька хлопца (у Малапольшы; w. Kozetuły ok. Grójca, w. Dzianiusz ok. Nowego
Targu) [19, 45],
·
стрыечны брат хлопца (w. Dzierążni ok. Kazimierzy Wielkiej) [19, 46],
·
сусед (w. Mała wieś ok. Radomska) [19, 46],
·
брат хлопца (w. Lubomia
ok. Włodzisławia Śląskiego) [19, 46].
У плане семантычнай рэканструкцыі могуць быць цікавымі назвы дружкі як
асобы, якая папярэдне выконвала ролю свата. Шырока выкарыстоўваюцца ў якасці
назвы дружкі тэрміны сваяцтва, якія азначаюць брата і дзядзьку (пры гэтым
дружка можа і не мець гэтага сваяцкага тэрміна). Назвы ад *bratr сустракаюцца ва ўсходніх і паўднёвых славян і лужычан: рус. брат почестный, большой брат, посаженый брат, братка, братиц, братенник; бел. брэcт. брат, браты; балг. побратим; макед. братим, побратим; с.-х. далматын. роbratiт; в.-луж. brašка; н.-луж. роbratšа, роbrašка. У паўдн. славян для дружкі характэрны іншы тэрмін, звязаны
з назвай брата маладога: балг. макед., с.-х. девер, словен.
dever, славон. djeverbašа. Радзей сустракаюцца назвы, звязаные
с дзядзькай: рус. варонеж. дядъко,
тул. дядьки, брян. дяде;
бел. гомел. дзядзя, дзядзи; укр. жітомір. дядя; словен. ujčin [23, 139].
У адпаведнасці з дзючымі асобамі змяняўся і рытуал сватання і варыянты
дамовы.
Як асноўны прыклад сватання возьмем
запіс І.В.Рубаноўскага “Вяселле ў Магілёве”[3, 222-224]. Найбольш дэтальна
разглядаецца сватанне дзеўкі да хлопца.
Сватанне праходзіла ў некалькі
этапаў. Першая частка называлась праведкі. На праведку шлі сваячкі ці
прыяцелькі гаспадыні. Яны прыходзілі ў дом, прыдумаўшы нейкую прычыну. Іх мэта была даведацца, ці можна прыйсці ў
сваты. Заходзячы, як бы выпадкова пачынаюць гаварыць: “Вы сыну двор пастроілі,
цяпер яго жаніць трэба, а мы вам нявесту пасаветаем: дачку Стэхвана, хазяйка
харошая і пасагу дадуць харушую”[3, 222-224].
Як бычым, ужо на першым этапе сватання казалі пра
пасагі маладых у адкрытую. Калі прапанова прымалася, то дамаўляцца пра
канкрэтную маёмасць, якая даваляся за дачкой і сынам, прыходзілі самі бацькі
будучай маладой і нехта з радні. Калі справа была канчаткова улажана, то
падпісвалі прэдбрачную.
У гэтым выпадку галоўныя чыннікі для
заключэння шлюбу былі маёмасныя інтарэсы. Гэтым вызначаўся ўдзел у сватанні
бацькоў жэніха і нявесты, іх бліжэйшай радні і адсутнасць саміх маладых, што
гаворыць пра дамову радоў і немагчымасць уплыву на выбар мужа самой маладой.
Пасагі маладых былі дакладна вызначаны. Пасаг хлопца складаўся з двара, які пабудаваў
яму бацька, пасаг дзеўкі – агарод, маргі, выправа. Пасагі хлопца і дзўкі былі
незалежны ад таго, хто да каго сватаўся: хлопец да дзеўкі ці дзеўка да хлопца.
Гэты выпадак сватання адносіцца да канца ХІХ ст. і запісаны ў г.Магілёве.
У в.Цялуша Бабруйскага раёна
Магілёўскай вобласці маладая брала да сябе прымака і сама ездзіла да яго
сватацца. Упярод паглядзець хату і жаніха с’ездзілі бацька і брат дзеўкі і
атрымалі згоду бацькоў жаніха на вяселле. Размоў пра маёмасць прымака не было,
бо ніякай маёмасці ён у хату бацькоў нявесты не прыносіў. У рытуальным сватанні
прымалі ўдзел маладая, яе бацька, дзяцька, цётка і пляменніца. Размова вялася
пры адсутнасці женіха паміж бацькамі.
У Гродненскай вобласці ў пач.- сяр. ХХст., як і ў Магілёўскіх мяшчан канца
ХІХст., было прынята даваць у пасаг зямлю, грошы ці хату, пры чым маладыя маглі
жыць як у хаце, пабудаванай бацькамі маладога, так і бацькамі маладой
[в.Норцавічы Дзятлаўскага раёну Гродненскай вобласці].
Вельмі часта дамоў пра пасагі не было. Радныя маладых бралі пад увагу
відавочнае багацце (зямля, скот, хата). Але ў тых выпадках, калі з першага
погляду немагчыма было вызначыць, наколькі багаты супрацьлеглы бок, дамаўляліся
аб пасагу на словах - гэта было характэрна для заходняй Беларусі даваеннага
часу, дзе пасаг дзяўчыне мог выдавацца грашыма – ці падпісвалі дамову, як у
выпадку з мяшчанамі з Магілёва, якія да таго ж часцей былі пісменнымі.
Найбольш волі пры сватанні меў хлопец у Мсціслаўскім павеце [19, 403-405],
які сам выбіраў сабе дзеўку і знаёміўся з яе бацькам. Гэты этап сватання
называецца выгляды. На другім этапе сватання да бацькоў нявесты шлі бацька
хлопца і сват. Пагаварыўшы пра тое сёе, казалі, што прыйшлі ў сваты. Дзеўка
збягала пры з’яўленні сватоў. Гэты вечар называўся суглядамі. Адказ даваўся на
наступны дзень – запоіны. Такім чынам, тут таксама адбывалася дамова паміж
радамі.
Дамова паміж асобай і родам
назіралася ў в.Цешкаў Нараўлянскага р-на Гомельскай вобласці, дзе “малады
хазяін” на сватанні звяртаўся да бацькі нявесты з пытаннем “колькі перапою?”
[в. Цешкоў Нараўлянскага раёна Гомельскай вобласці], маючы на ўвазе загон зямлі
і вырашаў пытанне аб вяселлі. Гэта тлумачыцца тым, што хлопец ужо меў
пабудаваную хату, сваю гаспадарку і быў незалежны ад бацькі.
У пасляваенны час ХХст. хлопец і дзеўка самастойна прымалі рашэнне аб
шлюбе, дамовіўшыся да сватання. Сватанне рабіла гэта рашэнне легітымным.
Засватаць прыходзілі жаніх, бацька жаніха і хросны бацька. На гэтым сватанне
-“заповінах” было вырашена, што бацькі з абодвух бакоў пабудуюць хату маладым і
бацька маладой выдзяліць ім зямлю пад агарод [9]. Гэта значыць, што былі
дасягнуты дамовы другога тыпу – пра далейшае жыццё маладых. Тут жа і дамовіліся
пра вяселле. Пасаг маладой, як і пасаг маладога аддалі толькі пасля ўтварэння
маладымі самастойнай гаспадаркі – праз год пасля вяселля і нараджэння дзіцяці.
Такім чынам пасаг маладой ніколькі часу не знаходзіўся ў карыстанні сям’і мужа.
Такая схема адносін была і пры сватанні бацькоў інфарматаркі. Але не заўсёды
бацькі будавалі хату маладым. Не было такога звычая ў в. Немкі Свяцілавіцкага
раёна Гомельскай вобласці.
У в.Зелянковічы Глускага
раёна Магілёўскай вобласці [19, 600-602] і ў в.Залессе, Чачэрскага раёна
Гомельскай вобласці пра пасаг дзеўкі дамаўляўся хросны бацька жаніха з бацькам
нявесты. Трэба адзначыць, што чым бліжэй да Гомельскага Палесся, тым больш роля
хроснага бацькі ў абрадах сватання і вяселля. Ён з’яўляўся старшым сватам і вёў
вяселле [12, 13, 8, 7, 2, 1, 10; в.Ласі Бабруйскага раёна Магілёўскай
вобласці].
У супрацілегласць гэтаму звычаю ў Дзятлаўскім
раёне Гродненскай вобласці сват абіраўся
жаніхом. Сват дамаўляўся з бацькай нявесты пра яе пасаг [в.Засецце,
в.Норцавічы, в.Зарэчча, в.Гербелавічы Дзятлавіцкага раёна Гродненскай
вобласці]. Пасагам тут лічылі зямлю ці грошы.
Вельмі
выразна акрэслены матерыяльныя дачыненні бакоў у рускага насельніцтва Украіны. У час запоя прызначалі, калі будзе змовіны, вянчанне, вяселле. Дамаўляліся пра ўмовы
заключэння шлюбу, выдаткі на вяселле з боку маладога і маладой, падарункі, а
таксама памер кладки. Кладка
(поклажное, поклажа) — y Дзмітраўцы, Цімашоўцы, помощь — y
Торскай, Нова-Айдары, на стол,
столовое — y іншых расійскіх вёсках) — прадвясельны ўзнос сваякоў маладога
на вясельныя выдаткі, на убранне маладой і на падарункі ад маладой маладому і
яго блізкім сваякам.
Памер поклажного ў мястэчкy
Дзмітраўка вагаўся ад 10— 15 да 50 руб; на гэтыя грошы маладая набывала
сабе частку пасагу, у тым ліку і падарункі маладому — чырвоную кашулю, а той павінен быў купіць маладой боты і кажух. На вяселлі маладой елі і пілі за грошы маладога,
часам малады павінен быў выдаткаваць у хаце маладой да 10 і больш вядзёр
гарэлкі, не кажучы пра тую, якая пілася ў хаце маладога.
Кожнае вялікае свята да дня вяселля бацька маладога
павінен быў запрашаць бацькоў і блізкіх сваякоў маладой да сабе і частаваць іх.
Пасля запою вялікім святам былі змовіны. У гэты час ў
хаце маладой збіраліся яе сваякі. Малады, яго бацькі і сваякі ехалі да маладой.
Яны везлі некалькі вядзёр гарэлкі, гатаванае мяса, кур, хлеб, узвар — усё неабходнае для вялікай вячэры чалавек на
30—40 [24, 162].
У рускіх Алтая бацькі маладой звярталіся да бацькоў маладога з прапановай
заплаціць за вясельныя выдаткі і за ўбранне маладой (подъем). У некаторых вёсках гэты ўнёсак маладога называлі калым. Звычайна тут жа дамаўляліся
пра памеры пасагу, што было абавязковым момантам у горназавадскіх рабочых. Паміж будучымі сваякамі
заўсёды адбываўся торг. Унёсак маладога складалі грошы, віна і розныя прадукты
да вясельнай бяседы. У
залежнасці ад заможнасці маладога памер унёску вагаўся ад 10 да 90 руб. і ад чварты ды цэлага вядра гарэлкі.
Апроч таго ва ўнёсак уваходзілі падарункі маладой (шаль кашэміравая, хустка, боты), а часам і яе сваякам (бацьку і братам —
па кашуле, усім жынкам—по хустцы). У заможных
казачых сем'ях бацьку дарылі халат,
братам — боты, маці — тканіну на
сукенку. Асабліва многа дароў выгаварвалі з маладога ў казачых вёсках. Аб
атрыманні дароў сваякі маладога бралі пісьмовае падтвержанне з бацькоў
маладога, якое перадавалі папу [24,
188].
З прыведзеных прыкладаў можна зрабіць выснову, што яшчэ ў пачатку ХХ ст. у расейцаў Украіны і
Алтая асноўныя выдаткі на вяселле ляжалі на бацьках, братах і сёстрах маладых.
Пра тое, ці выдзялялі ім што-небудзь на гаспадарку, сказаць цяжка.
У палякаў, наадварот, асноўныя дамовы тычыліся
ахвяравання маёмасці на будучую гаспадарку маладых. Маладым выдзялялі зямлю, будавалі хату, гаспадарчыя пабудовы, хатніх жывёл [19, 15-16]. Інфарматар звяртае ўвагу, што ,,majątek młodych — majątek to morgi i zapisy dla młodych" (в.Wyciąże ok. Krakowa). Набыццё зямлі
праз партнёраў было вельмі істотна, a ,,grunt określony był iloscią mórg” (в. Pacholeja каля Gryfina – інфармавалі перасяленцы з-за Буга). Пры выдзяленні пасагу улічваліся
справы, звязаныя з падзелам гаспадаркі (в. Istebna каля Cieszyna, Frycowa каля Nowego Sącza, Bartne каля Gorlic, Krzycko Wielkie каля Leszna). Калі бацькі
не маглі прапанаваць адпаведную колькасць зямлі, то згаджаліся на ,,spłatę” (в. Jasionka каля Krosna, Lichwin каля Tarnowa). Мала звярталі ўвагі на
наяўнасць прылад земляробчай працы (в.Lubochnia каля Gniezna), калі ,,to trzeba kupowac, nie brae starych” (в.Grabczak каля Opola). Паводле іфарматара з Ligoty Prószkowskiej (каля Opola) істотна было ,,ile krow dostanie?", ,,ile gruntu dostanie?", ,,ile musi splacic
innym?". У іншых вёсках кожны
з чыннікаў быў істотным (в. Istebna каля Cieszyna, Rudziniec каля Gliwic, Wieszowa каля Tarnowskich Gór, Kokotek каля Lublińca, Lipnica Wielka каля Nowego Targu, Roczyny каля 
Wadowic, Goląsza каля Będzina, Łapczyna Wola каля Włoszczowej, Suków каля Radomia, Szklana Huta каля Sieradza, Pruślin каля Ostrowa Wielkopolskiego, Zakrzewo каля Rawicza, Czerniewice каля Włocławka, Zakrocz каля Rypina). Тое ж самае сказалі іперасяленцы з вёсак: Kozowo каля Nidzicy, Szczerbięcin каля Tczewa, Wrzosy каля Wołowa, Boszni Polesie, Barkoczyn каля Kościerzyny,
Pręgowo ok. Gdańska) [19, 16].
Wadowic, Goląsza каля Będzina, Łapczyna Wola каля Włoszczowej, Suków каля Radomia, Szklana Huta каля Sieradza, Pruślin каля Ostrowa Wielkopolskiego, Zakrzewo каля Rawicza, Czerniewice каля Włocławka, Zakrocz каля Rypina). Тое ж самае сказалі іперасяленцы з вёсак: Kozowo каля Nidzicy, Szczerbięcin каля Tczewa, Wrzosy каля Wołowa, Boszni Polesie, Barkoczyn каля Kościerzyny,
Pręgowo ok. Gdańska) [19, 16].
Вяселле было справай не толькі маладых і іх бацькоў, вельмі часта патрабавалася дапамога з боку сваякоў, хросных і іншых аднавяскоўцаў, на якую бацькі маладых маглі ўпэўнена разлічваць. Асабліва дапамагалі з прадуктамі на
вяселле. Часта
палякі маглі разлічываць на дапамогу далёкіх сваякоў, суседзяў і нават
вяскоўцаў з суседніх вёсак, якія адарвалі маладую пры хаджэнні яе па
благаславенства. ,,Сhodziła młoda z drużką przednią i małą dziewczynką, ktora zbierała dary, bylo to niezależne od zaproszenia gości". Гэты звычай называўся “druzki chodzą po
wsi" (w. Nienadowa каля Przemysla), ,,po
prosokach", ,,panna młoda i starsza druhna chodziły po wsi i zbierały kaszę,
mąkę, groch, słoninę. Rzucały do kosza i obłapiały za kolana i jednoczesnie prosiły na
wesele, ale nie musiały prosić" (w. Wilkow каля Kielc), ,,padały na kolana, objęły za nogi gospodarza i go-spodynię i prosiły o dary" (w. Wronow каля Betzyc), mloda z drużką chodziły z prośbą o błogoslawieństwo, w tym
czasie dostawały dary (w. Nienadowa каля Przemysla),
podobnie w Szerzynach каля Jasla i Bogorii каля Sandomierza). W Wilkowie ok. Kielc маладая з дружкой ці доугой
кабетай муку, крупу, лён. W Obidowej каля Nowego Targu) хадзілі маладыя па вёсцы [20, 250].
Неслі ежу і самі на вяселле. Гэта тычылася кожнага, хто туды шоў, а часам і
не шоў. Суседская дапамога тут больш распаўсюджана, чым у іншых славян. Палякі
дараць кур, качак, гусей, індыкаў, свіней, цялят ш іншыя спажывецкія прадукты:,,ćwiartkę pszenicy lub żyto, ale nie wszyscy, kto chciał i miał, żeby ulżyć ojcom młodej, bo wesela du-zi były"(w. Mąkolice каля Łowicza), ,,w latach 20. i 30. goscie przynosili ze sobą żywność — worek mąki, fasoli, bochen chleba. Wszyscy, i rodzina i
obcy, brali to z sobą idąc na wesele"(w. Nowa wieś ok. Szamotuł), ,,ci co mieli iść na wesele, to
przynosili jajka, masło, ser na placki. Dawniej
tylko przynosili jaja i masło na buchty, póżniej ser na posypkę na placki"(w. Żabnica каля Żywca), ,,baby przynosiły masło, ser, jajka - to prezent weselny
przynoszony przed
pieczeniem kołaczy, albo pięź kg cukru przyniosla dla mlodej"(w. Budzów каля Suchej) [20, 237-238]. У большасці выпадкаў дарылі усе запрашоныя, якія належалі да радзіны (в. Вartne каля Gorlic,
Stubienko каля Radymna, Szklana Huta каля Sieradza), ,,najwięcej tylko między najblizsza rodziną praktykuje się formę pożyczania
jakiś produktów, np. jaj, masła, czy
śmietany. Moze to bye w formie darowizny"(в. Kręgi Stare каля Wyszkowa). Ва Fleszach (каля Grajewa) хросныя бацькі павінны былі абдорваць маладую
пару адным квінтам пшаніцы. [20, 238-239].
Часам, калі не было грошаў, то многія перадвясельныя абрады праводзіліся ў
адзін дзень ці скасоўваліся. Гэта назіраецца таксама ў беларусаў і балгар. Таму
выкананне ўсёй абрадавсці можна назіраць толькі ў заможных гаспадароў, а ў
Польшы – у шляхты.
Можна падкрэсліць істотную розніцу паміж палякамі, беларусамі і расейцамі.
Часта бок маладога ў расейцаў нёс намнога большыя выдаткі, чым бок маладой.
Калі разглядаць карэляцыю паміж
дзеючымі асобамі ў сватанні і прыняццем рашэння аб маёмасці, то, грунтуючыся на
вышэй прыведзеных прыкладах, мы бачым, што да пач. ХХст.прымаў рашэнне аб
пасагу гаспадар, пры тым, што на пачатковым этапе дзеючымі асобамі маглі быць
як людзі, не адказныя за пасаг (хлопец, сват, сваякі хлопца ці гаспадыні), так
і сам гаспадар. Дапамога радоў маладой сям`і залежыла ад таго, наколькі яны
былі ўключаны ў працэс стварэння сям`і. Калі рашэнне пра стварэнне сям`і была
прэрэгатывай радоў, то новая сям`я атрымлівала матэрыяльныя гарантыі. Калі
рашэнне аб шлюбе прамалі самі маладыя, то род мог як прымаць, так і не прымаць
удзел у іх падтрымцы.
Высновы.
Параўнаўчае тыпалагічнае вывучэнне
абраду запоін паказвае, што іх старажытная аснова была агульнай, перадвясельная
абрадавасць славян мае адну структуру і з пункту гледжання сватання з’яўляецца
досыць аднастайным рэгіёнам. У працэсе гістарычнага развіцця ў кожнага з
народаў з прычыны з прычыны розных сацыяльна-эканамічнах, культурных і бытавых
умоў абрад змяняўся. Але галоўныя этапы засталіся ў рытулах сватання ўсіх
славян.
Схематычнае падсумаванне вынікаў
працы.
1.Хто?
2.Дзе?
3.Што?
Х.Вынік. Калі засватана(ы)?
1a дзеўка
1aa бацькі дзеўкі
1aba дзядзькі і
цёткі дзеўкі
1bbb сват дзеўкі
1bc сваякі дзеўкі
2.Дзе?
2a парог
2b стол
2c печ
2d кут
2e маціца
2fa за межамі
пакоя ў хаце
2fb за межамі
хаты
2fс рынак
3.Што?
Аб`екты.
З боку тых, хто сватае.
3Sa хлеб
3Sb бутэлька
3S іншае
З боку тых, каго сватаюць.
3Aa рушнік
3Ab пояс
3Ac кашуля
3Ad пірог
3Aе насоўка
3A іншае
Словы
3b словы
3Ab назвы аб`ектаў сватання
3Aba назвы дзеўкі,
дзеўка
3Abaa цёлка
3Abab карова
3Abac кабылка
3Abad мул
3Abaе тавар
3Abaf куніца
3Abag лісіца
3Abah кура
3Abai качка
3Abaj гуска
3Abak галубка
3Abal куст ружы
3Abb назвы
хлопца, хлопец
3Abba бык
3Abbb конь
3Sb назвы суб`ектаў сватання
Сваты ад дзеўкі
3Sbaa сена
3Sbаb госці з падарункамі
Сваты ад хлопца
3Sbbа
купіць
3Sbbb шукаем
3Sbbc пераначаваць
3Sbbd купцы
3Sbbe
паляўнічыя
Так як сватанне ўяўляе сабой дамову
маладых і іх сваякоў пра вяселле і матэрыяльны ўнёсак абодзьвух бакоў у
новаствораную сям’ю (незаўсёды), то абавязковым этапам сватанне было атрыманне
згоды маладых і іх сваякоў на шлюб. На другім месцы па вартасці знаходзяцца
дамовы пра вяселле і надзяленне маёмасцю маладых, бо пачаць сямейнае жыццё без
маёмасці было проста немагчыма. Калі існавала папярэдняя дамова пра прыход
сватоў, бацькі асобы, якую сваталі адразу клікалі сваіх сваякоў на сватанне,
таму не мелі патрэбы клікаць іх пасля прыходу сватоў. Цалкам рытуальнымі і
тэатральнымі з’яўляюцца першыя словы, сказаныя пры ўваходзе сватоў у хату.
Разнастайнасць форм сватання натуральна. Нішто не пераскаджае сватацца
сваякам дзеўкі да хлопца. Існавання розных
варыянтаў стварэння сям’і ставіць пытанне аб правамернасці тэрміна
“купля-продаж нявесты”, гаворка хутчэй ідзе пра дамову бакоў.
Канцэпцыя пасагу, які гарантаваў маёмасныя інтарэсы жонкі, палягала ў тым,
што на час шлюбу маёмасць, што складае пасаг, паступала ў карыстанне сям'і. У
выпадку спынення шлюбу з прычыны смерці жонкі спадчына на пасаг належала
дзецям, а пры іх адсутнасці ён вяртаўся асобам, якія забяспечвалі пасаг
(бацькам, родным). Роля жанчыны залежыць ад
таго, якая частка маёмасці была ўкладзена ў гаспадарку бацькоў жаніха.Калі
пасаг пачаткова ўносіўся жонкай у сям'ю мужа, а не яму асабіста і быў істотным
укладам у сямейны гаспадарчы фонд, які ўплываў на становішча жанчыны ў новай
сям'і.
Шлюб паводле сваёй
сутнасці мае агульны характар з іншымі юрыдычнымі дачыненнямі, заснаванымі на
ўзаемна выражанай волі, гэта значыць на дамове, але паводле свайго прадмета і
мэты адрозніваецца ад усіх іншых пагадненняў, бо накіраваны не на дзеянні і
правы, што маюць рэчавую або грашовую вартасць, а на дачыненні, вызначаныя
бестэрміновай дамовай. Згода бакоў
была галоўнай умовай сапраўднасці шлюбу, яе парушэнне мела вынікам
несапраўднасць шлюбу.
Крыніцы.
1. Архіў ГГКА
“Талака” Лоеўскі раён 1999. Запісана Л.Шчыраковай у в. Казіміраўка,
Лоеўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Бондар Соф’і Дмітрыеўны,
1937 г. н. у 1999г.
2. Архіў ГГКА
“Талака” Петрыкаўскі раён 1999. Запісана Л.Шчыраковай у в. Дарашэвічы
Петрыкаўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Леўчук Марыі Рыгораўны (1939) г.н. у
1999 г.
3. Вяселле:
Абрад / Уклад., уступ і каментар К. А. Цвіркі. – Мн.: Бел.
Навука, 2004.– 683 с.
4. Архіў ГГКА
“Талака” Рагачоўскі раён 2004. Запісана Т.Тоўсцік у в. Лучын Рагачоўскага
р-ну Гомельскай вобл. ад Сцяпанчыкавай Веры(1930)г.н. у 2004г.
5. Архіў ГГКА
“Талака” Столінскі раён 2003. Запісана Т.Тоўсцік у в. Альшаны Столінскага р-ну
Гомельскай вобл. ад Сімановіч Анастасіi Мікалаеўны (1932) г.н. у 2003 г.
6. Архіў ГГКА
“Талака” Бабруйскі раён 2003. Запісана Т.Тоўсцік у в. Цялуша Бабруйскага
р-ну Гомельскай вобл. ад Лось Валянціны Міхайлаўны (1941) г.н. у 2004 г.
7. Архіў ГГКА “Талака” Петрыкаўскі раён 1999. Запісана
Л. Шчыраковай у в. Славінск Петрыкаўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Пінчук
Марыі Антонаўны, 1948 г. н. у 1999 г.
8. Архіў ГГКА
“Талака” Петрыкаўскі раён 2005. Запісана Т.Тоўсцік у в. Смедзін (Снядзін)
Петрыкаўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Мельнікавай Вольгі Андрэеўны (1934)г.н.
у 2005г.
9. Архіў ГГКА
“Талака” Рагачоўскі раён 2004. Запісана Т.Тоўсцік у в. Курганне Рагачоўскага
р-ну Гомельскай вобл. ад Чумаковай Ніны Якаўлеўны (1928)г.н. у 2004г.
10. Архіў
ГГКА “Талака” Жыткавіцкі раён 2003.
Запісана Т.Тоўсцік у в. Старажоўцы Жыткавіцкага р-ну Гомельскай вобл. ад
Рыдзецкай Ніны Максімаўны (1932)г.н. у 2003 г.
11. Архіў ГГКА
“Талака” Добрушскі раён 2004. Запісана Т.Тоўсцік у в. Карма Добрушскага р-ну
Гомельскай вобл. ад Хацко Ганны Рыгораўны (1931)г.н. у 2004г.
12. Архіў ГГКА
“Талака” Калінкавіцкі раён 2001. Запісана Т.Тоўсцік у в. Турцэвічы
Калінкавіцкага р-ну Гомельскай вобл. ад Бягун Алены Іванаўны (1936)г.н. у
2001г.
13. Вяселле на
Гомельшчыне. Укл. І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. Мн., 2003. С.26
14. Архіў ГГКА
“Талака” Чачэрскі раён 1995. Записана Л.Шчыраковай у в. Залессе Чачэрскага р-ну
Гомельскай вобл. ад Талкуновай Еўдакіі Ягораўны (1942)г.н. у 1995г.
15. Архіў ГГКА
“Талака” Жыткавіцкі раён 2003. Запісана
Т.Тоўсцік у в. Новыя Залюцічы Жыткавіцкага р-ну Гомельскай вобл. ад Майстрэнкі
Надзеі Паўлаўны (1916) г.н. у 2002г.
16. Архіў ГГКА “Талака” Жыткавіцкі раён 2003. Запісана Т. Тоўсцік у в.
Новыя Мілевічы Жыткавіцкага р-ну Гомельскай вобл. ад Дуброўскай Ганны Усцінаўны
(1943)г.н. у 2002г.
17. Архіў
ГГКА “Талака” Ельскі раён 1997. Запісана В. С. Новак у
в. Валаўск Ельскага раёна Гомельскай вобл. ад Шарай Надзеі, 1907 г
нар. у 1997 г.
18. Архіў
ГГКА “Талака” Брагінскі раён 1997.
Запісана В. С. Новак у в. Гдзень ад старой кабеты ў 1997 г.
19. Kamentarze
do Polskiego Atlasu Etnograficznego. T.VIII.Anna Drożdż, Agnieszka Pieńczak.
Zwyczaje i obrzędy weselny. Т.8.Część I. Od zalotów do ślubu cywilnego. Polskie wydawnictwo ludoznawcze.
Wrocław-Cieszyn, 2004
20.
Kamentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego. T.VII.Anna Drożdż. Pomoc
wzajemna. Współdziałania społeczne i pomoc sąsiedzka. Wrocław-Cieszyn, 2002
21.
Славянские древности. Т. 1. М., 1995.
22.
Славянские древности. Т. 3. М., 2004.
23. Славянские
древности. Т. 2. М., 1999.
24. Русский
свадебный обряд/Под ред. К.В. Чистова и Т.А. Бернштайм. Л., 1978
25. Топоров
В.Н. О ритуале. Введение в проблематику // Архаический ритуал в фольклорных и
раннелитературных памятниках. Сб. ст./Е.М. Милетенский (председ.) и др. М, 1988.
26. Узенёва
Е.С.Названия помолвки в болгарской свадьбе. М., 2001.
27. Памяць Столінскага
раёна. Мн., 2003
28. Полісся України:
матеріали історико-этнографічного дослідження. Вип. 3. У
межиріччі Ужа і Тетерева. 1996. — Львів, 2003.
29. Вяселле
на Гомельшчыне. Укл. І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. Мн., 2003.
30. Kolberg Oskar. Lud. T. 9. Cz.I. Poznańskie. Kraków, 1963.
31. Kolberg Oskar. Obraz
etnograficzny. T. 5. Mazowsze. Podlasie. Kraków, 1964.
32. Иванова Р.
Българската фолклорна сватба. София, 1984.
Немає коментарів:
Дописати коментар