Traditional world-view of Belarusians and Polish : comparison of contemporary situation
Канаплянікаў Дз. Традыцыйны светапогляд беларусаў і палякаў: параўнанне сучаснага стану / Дз. Канаплянікаў. // Актуальныя праблемы паланістыкі: [зборнік навуковых артыкулаў] / рэдактары: Сяргей Важнік, Ала Кожынава. - 2007. - С. 179—190
Традыцыйны светапогляд беларусаў і палякаў: параўнанне сучаснага стану
Канаплянікаў Дз. Г.
Мэтаю выступу з’яўляецца асвятленне стану традыцыйнага светапогляду беларусаў і палякаў у канцы 20 — пачатку 21 стагоддзяў. Пад традыцыйным светапоглядам мною разумеецца сістэма традыцыйных уяўленняў этнасу аб свеце: аб навакольным асяроддзі, чалавеку, сваяцтве, гаспадаранні. Традыцыйныя ўяўленні ў выніку таго, што з’явіліся падчас гістарычнага развіцця этнасу, з’яўляюцца найбольш устойлівымі разумовымі ўяўленнямі. Мною, зыходзячы з асаблівасцяў перапрацоўкі інфармацыі чалавекам, вылучаюцца моўныя і вобразныя ўяўленні (вобразы могуць быць дынамічнымі). Для даследавання сутнасці светапогляду мною, зыходзячы з таго, што няма двух аднолькавых спосабаў пазнаўчай рэпрэзентацыі грамадствам рэчаіснасці, даследаваліся такія выразна этнічныя моўныя рэпрэзентацыі свету, як вусна-паэтычная творчасць, і вобразныя — святыя месцы, аб’екты, рытуальныя дзеянні. Для дасягнення мэты мною ставіцца задача параўнаць сістэмы традыцыйных моўных і вобразных уяўленняў беларусаў і палякаў на падставе матэрыялаў вусна-паэтычнай творчасці, абрадаў, святых месцаў і аб'ектаў.
Аўтар не мае покуль магчымасць правесці значныя параўнанні традыцыйнага беларускага і польскага светапогляду, і прычына гэтага крыецца, па-першае, у неабходнасці сістэмнага даследавання польскага светапогляду, бо параўнаць можна, зыходзячы з сістэмнага падыходу, толькі сістэмы, а не іх часткі. Па-другое, пры параўнанні песень узнікаюць праблемы тэхнічныя: напрыклад, беларускія народныя песні ўкладзены ў зборнікі з паказальнікамі падабенства па Беларусі, а польскіх зборнікаў, якія бы абдымалі ўсю тэрыторыю Польшчы і мелі бы паказальнікі, няма. У Польшчы, у адрозненне ад Беларусі, на сёння няма выдадзенага корпусу сучасных фальклорных тэкстаў, асабліва мала замоў. З Мазовіі, якая паводле колькасці насельніцтва параўнальная з Беларуссю і культурна бліжэйшая да Беларусі, пачынаючы з сярэдзіны 20 ст. запісаў песень няшмат.У пачатку 21 стагоддзя ў Варшаве засталося 2 філолагі, якія займаліся фальклорам: абодва пенсіянеры, і адзін з іх — усім нам вядомы беларус Баршчэўскі.
Па-трэцяе, існуе розніца ў навуковым даследаванні беларусаў і палякаў: найперш, у аб'екце даследаванняў і ў тым, што даследаванні праводзіліся спецыялістамі з іншых дысцыплін. У Беларусі беларускімі і расейскімі філолагамі найперш даследаваўся фальклор як вусна-паэтычная творчасць, у апошнія дзесяцігоддзі — этналінгвістыка, беларускімі этнографамі — матэрыяльная культур, і толькі ў апошнія дзесяцігоддзі значна даследуецца абрадаваць. У Польшчы даследаванні народнай культуры вяліся ў этнасацыялагічным і этналінгвітычным накірунку. У Польшчы нашмат больш праводзілася этнаграфічных даследаванняў духоўнай культуры пэўных рэгіёнаў, часта даследавалі фальклор як сацыяльную з’яву. І ў Беларусі, і ў Польшчы мастацтвазнаўцамі даследавалася народнае мастацтва. Але дагэтуль з народнай культуры найлепш даследаванымі застаюцца толькі кідкія для сучаснага гараджаніна рэчы, накшталт народных святаў, танцаў, спеваў, ручнікоў на Беларусі, выцінанак ў Польшчы, народнага касцюма канца 19 — пачатку 20 ст., якія і прапагандуюцца як адзіныя ўзоры “людовай культуры”.
Найбольш буйныя даследаванні польскімі філолагамі, у тым ліку па тэме традыцыйнага светапогляду ці, як гэта фармулюе Ежы Бартмінскі “вобразу свету”, вядуцца ў Любліне, што знайшло сваё цудоўнае адлюстраванне ў выдадзеных 2 тамах “Космасу” [12]. У апошнія гады даследаваннем фальклору ў Польшчы займаюцца культуролагі, у рамках “антрапалогіі слова” у Варшаўскім універсітэце пад кіраўніцтвам Роха Сулімы. У адрозненне ад Беларусі, шмат матэрыялаў утрымліваецца ў некаторых выданнях, якія мелі дыялекталагічныя мэты, але ў іх досыць поўна раскрываецца сэнс слоў, апісаны абрады. Карыснымі з’яўляюцца таксама працы польскіх этнамузыколагаў у галіне музычнай антрапалогіі, у якіх разглядаюцца ўзаемадачыненні паміж музычнымі і моўнымі тэкстамі. Але на сёння польскімі музыколагамі не вылучаныя арэалы, і таму не-музыколагу цяжка дакладна суаднесці наяўныя музычныя арэалы Беларусі з польскімі. І, адпаведна з тым, што традыцыйнай культурай займаліся розныя спецыялісты, існуе адрозненне ў характары архіўных збораў. Асноўныя даступныя і масавыя зборы на Беларусі — гэта фальклорныя зборы філалагічных факультэтаў універсітэтаў, якія ўтрымліваюць у асноўным вусна-паэтычную творчасць і зрэдку апісанні абрадаў. У той жа час зборы, напрыклад, Інстытута антрапалогіі Варшаўскага універсітэта ўтрымліваюць апытанні пра побыт, абрады, і мала там вусна-паэтычнай творчасці. Існуе вялікі музычны архіў Інстытута мастацтвазнаўства Польскай акадэміі навук, накшталт архіва ІМЭФ НАН Беларусі, але матэрыял у польскім архіве толькі ў гукавой форме, на яго падставе польскімі этнамузыколагамі выдадзеныя зборнікі, прысвечаныя толькі некалькім рэгіёнам, ды і зборы рабіліся пераважна па 1980-я гады. Пра сучасны стан лепшага выканання даюць уяўленне выданні аўдыёдыскаў з запісаў Польскага радыё, а таксама рэгіянальныя выданні, напрыклад беластоцкае, прысвечанае валачобніцтву [6]. Такім чынам, на падставе адрознення ў характары апублікаваных і архіўных матэрыялаў можа скласціся ўражанне пра адрозненне ў праяўленні светапогляду, становіцца бачнай мэтазгоднасць правядзення палявых даследаванняў паводле адзінай методыкі.
У гэтым сваім выступе я паспрабую асвятліць на прыкладах наступныя падсістэмы традыцыйнага светапогляду: уяўленняў пра навакольнае асяроддзе, чалавека, сваяцтва, гаспадаранне.
Сістэматызацыя часткі ўяўленняў палякаў пра навакольнае асяроддзе праведзена ў выданні “Космасу” [12], у якім утрымліваюцца апісанні канцэптаў на падставе азначэнняў і фальклорных твораў. Недахопам з’яўляецца толькі тое, што ўласныя даследаванні аўтарамі праводзіліся ў асноўным на ўсходзе Польшчы, і таму сучаснага матэрыялу па іншых рэгіёнах мала. Мною праводзіліся апытанні і назіранні ў розных рэгіёнах Беларусі, а таксама ў Варшаве, на поўдзень і ўсход ад Варшавы і ў Беластоцкім ваяводстве.
Пераважным накірункам свету для беларусаў з’яўляецца лінія ўсход — захад, які выводзіцца з руху сонца. Поўдзень і поўнач вызначаюцца па сярэдзіне дня і ночы і ў асноўным выкарыстоўваюцца для вызначэння часу. Ушанаванне ўсходняга накірунку мае найперш звычаёвы характар, то бок звычайна інакш чым звычаем інфарматарамі не вытлумачваецца. Абавязковае змяшчэнне абразоў ва ўсходняй частцы хаты, на покуці, назіралася мною ў Петрыкаўскім раёне Беларусі. Традыцыйнай з’яўляецца арыентацыя па сонцы пры выкананні рытуалаў, напрыклад ваджэнне карагодаў на Ушэсце, Вялікдзень, Юр'е на Гомельшчыне, абыход стала на вяселлі ў Бабруйскім раёне. Масава ў беларусаў распаўсюджана арыентацыя пахаванняў галавой на захад, г. зн. нагамі на ўсход, але пры гэтым твар памерлага і будзе якраз накіраваны на ўсход. У палякаў мною не знойдзена такога выразнага выкарыстання накірунку па сонцы абрадавых дзеянняў ці святых прадметаў. Іконы ў хатах палякаў знаходзяцца на сценах, часта над ложкам, дзе спяць уночы, і ўспрымаюцца як ахоўныя. Размяшчэнне магіл на могілках наступнае: магілы арыентуюцца ўздоўж сцежак, прычым стэлы і, калі ёсць, крыжы знаходзяцца далей ад сцежкі.
У палякаў і ў беларусаў шырока распаўсюджана ўшанаванне памерлых продкаў. З шырокавядомых сучасных абрадавых дзеянняў на могілках у беларусаў распаўсюджана, асабліва ў памінальныя дні пасля Вялікадня, пакіданне на магілах ежы, а таксама трапезы каля магілы сваякоў, свечак жа на магілах пакідаецца мала. У памінальнай абраднасці сучасных палякаў на могілках ежа не пакідаецца, хаця раней такія дзеянні былі. Найбольш распаўсюджаны абрады, якія выяўляюць адзінства жывых і памерлых сваякоў у святкаванні каляндарных свят, пра гэта мне казала і інфарматарка ў Варшаве. Збольшага на магілах пакідаюцца запаленыя свечкі, якія могуць гарэць не адзін дзень, прычым яны могуць мець форму ялінкі на каляды. На каляды ў Варшаве на могілках я таксама бачыў на магілах музыкальных пластмасавых Святых Мікалаяў. Паленне вогнішчаў на могілках падчас памінання зафіксавана мною ў беларусаў у в. Баяры Докшыцкага раёна. На польскіх магілах крыжы назіраюцца на старых пахаваннях, а таксама на пахаваннях дзяцей і манашак, а над сучаснымі магіламі, як і ў Беларусі, пераважаюць стэлы. Але адразу пры пахаванні ў Менску і ў Варшаве ставіцца драўляны крыж з таблічкай, які потым прыбіраюць. Можна яшчэ заўважыць, што калі ў Беларусі сацыяльны статус памерлага ўказваецца на стэлах звычайна толькі калі ён вайсковец, у Польшчы на стэлах бывае напісана навуковая ступень памерлага, што сведчыць сама менш пра тое, што гэта было істотна для самога памерлага і яго сваякоў.
Пералік відаў святых мясцін Беларусі ўключае фактычна ўсю разнастайнасць прыродных і прыродна-штучных аб’ектаў. На Беларусі вядомы наступныя віды святых мясцін: лясы, гаі, дубровы, бары, пушчы; формы рэльефу: пагоркі, грады, равы, астравы; курганныя ўрочышчы, могілкі; сядзібныя комплексы: старыя вёскі, гарады, гарадзішчы; ростані, старыя дарогі; сельскагаспадарчыя комплексы: палі, пожні, лугі, балоты, на якіх магчымыя выпас і касьба; урочышчы з сакральнымі камянямі; водныя комплексы: азёры, рэкі, балоты. Часта аб'екты шанавання існуюць не адасоблена, а злучаны ў комплексы, якія могуць складацца з усіх вышэйназваных аб'ектаў. Так, часта побач з крыніцаю знаходзіцца валун, дуб або хвоя, узгорак, ім пакланяюцца таксама [Крыніцы]. Усе гэтыя тыпы аб’ектаў вядомыя і палякам, але колькасць узгаданых у „Космасе” мясцін невялікая, што скарэй сведчыць не пра іх адсутнасць, а пра невыяўленасць. Так, вакол Седльцаў, паводле інфармацыі з мясцовага музея, вядома колькі святых крыніц, а яны не ўлічаны Бартмінскім, хаця Люблінскае ваяводства лепш ім даследавана. Існуе адрозненне і падабенства ва ўшанаванні камянёў на Беларусі і Польшчы. У Беларусі і ў Польшчы яшчэ можна зафіксаваць ушанаванне камянёў са слядамі, часта лічаць іх слядамі Бога ці Божай маці. Вядомы сучасны звычай выкарыстання святога каменя для выклікання дажджу на Лагойшчыне знаходзіў свой адпаведнік у пачатку 20 ст. на поўдзень ад Седльцаў. Паказальна, што калі на Беларусі з ушанаваннем камянёў змагаліся камуністычныя ўлады, бурачы самі камяні, бо лічылі гэта змаганнем з хрысціянствам, дык у Польшчы такія дзеянні рабілі ксяндзы. Так, быў разбураны ў ранейшыя дзесяцігоддзі апісаны яшчэ ў вядомай кнізе Максімільяна Баруха „Божы стопкі. Археалогія і фальклор” (1902) камень недалёка на поўдзень ад Варшавы. І на Беларусі, і ў Польшчы ўшанаванне камянёў заўважна меншае, чым у 19 стагоддзі, калі каля некаторых з іх збіраліся натоўпы, але і зараз існуюць абрады, якія выконваюцца на каляндарныя святы. Невядомым на Беларусі з’яўляецца выкарыстанне святых камянёў знахарамі для лячэння хвароб (назіраецца ў Варшаўскім рэгіёне).
У сучасных беларусаў і палякаў існуе імкненне пазначаць істотнымі для іх знакамі пэўныя кропкі мясціны, звязаныя:
па-першае, з тапаграфічнымі асаблівасцямі населеных пунктаў і дарог, то бок з канцамі населеных пунктаў і перакрыжаваннямі дарог,
па-другое, з месцамі пахавання ці раптоўнай смерці людзей.
Паводле маіх апытанняў на Беларусі, крыжы ці вянкі ў месцах, дзе раптоўна памёр чалавек, ставяцца дзеля ягонай памяці, а таксама каб пазначыць, што дарога небяспечная. Формы беларускіх і польскіх крыжоў у такіх месцах маюць падабенства, яны звычайны невялікія, сціпла ўпрыгожаныя. У Польшчы мне не сустракаліся адны вянкі ці букеты кветак без крыжоў.
У Беларусі крыжы і каплічкі не на могілках пачалі ставіць паўсюдна толькі з 1980-х гадоў. Людзьмі гэта ўспрымаецца як вяртанне ранейшага стану вёскі, але крыжы устанаўліваецца людзьмі як аброчныя ці з ініцыятывы царквы. У Польшчы каплічкі і крыжы ў ранейшыя дзесяцігоддзі не разбураліся, і зараз польскі пейзаж насычаны фігурамі святых, крыжамі, устаноўленымі на зямлі, а таксама іконамі, фігуркамі на дрэвах, прычым захаваліся крыжы нават з 19 стагоддзя. Наяўнасць гэтых знакаў дапамагла захаваць і сведчанні пра прычыны іх устаноўкі, а таксама традыцыйнае выкарыстанне. Гэта можа быць:
ахова ад нядобрага, "złego" духа (уласны запіс),
{наступныя матэрыялы з Падляшскага ваяводства, з архіву ваяводскага ўпраўлення аховы помнікаў у Беластоку}:
каплічка ўсталяваная на перакрыжаванні дарог пры падыходзе немцаў, пры ёй развітваюцца з памерлымі, калі іх хаваюць (в. Карчміска, гм. Чарна Беластоцка), у гонар сканчэння вайны (в. Панікліца),
каплічка на хвоі, якая стаіць каля ранейшай “святой" хвоі (в. Езежыск, гм. Чарна Беластоцка, в. Панікліца), крыж на пні “святой” ліпы (в. Копіск),
для выкарыстання каплічак для штогадовага абыходу на свята, каб памаліцца за памерлых, за фундатараў каплічак (в. Бжазувка Земяньска, гм. Чарна Беластоцка),
каплічка на яліне як на сімвале божага нараджэння і месцы, дзе схавалася колісь маці божая (в. Засады, гм. Грудэк),
каб не хварэлі жыхары вёскі (в. Засады, в. Калодна, в. Пагажалкі), пасля таго, як чалавек ачуняў (в. Понікла),
каб не памірала быдла падчас памору (в. Пагажалкі, в. Барсукоўка),
“ад паветра, агню і вайны” (в. Пагажалкі),
каб не “страшыла”, то бок не пужала якімісьці невядомымі з'явамі (в. Пагажалкі),
каб быў ураджай (в. Пагажалкі),
каб не было няшчасцяў, паля таго як выпаў град (в. Падленьцэ).
З каляндарных абрадаў беларусаў і палякаў варта спыніцца на параўнанні жніўнай абраднасці, калядавання і веснавых святаў: вялікадня і свят сустрэчы вясны. Частка каляндарных абрадаў беларусаў і палякаў мае структурнае і сэнсавае падабенства, а пра іншыя абрады можна казаць, што яны аналагічныя і складаюць адзін арэал.
Да канца 20 ст., паводле маіх апытанняў, у Бельска-Гайнаўскага-Семятыцкім рэгіёне выконваўся абрад дажынкі са спевам песні пра перапёлку („Жніво заканчвалі «перапяліцаю»") і з вядомым па ўсёй славяншчыне рытуальным вузлом жыта ("Пакідалі круг нязжатага жыта пры дарозе. Быў ён добра выпаланы, звязаны ўгары, упрыгожаны палявымі макамі. Пасярод клалі кавалак хлеба і соль. Абрад павінен быў забяспечыць добры ўраджай на наступны год”) [7]. Песня:
Вылетi, вылетi пэрэпэлiчко
Бо у нас жыта туолько, туолечко,
Плён дзiся, плён, нашому пану у двуор... [5];
варыянт, прыведзены і ў зборніках [9, с. 263–264; 3, с. 95], таксама такая песня была запісана ў Брэсцкім павеце [1, № 308]. Аналагічны польскі варыянт вядомы з в. Вах, пав. Астраленка (w. Wach, gm. Kadziło, pow. Ostrołęka) „nie zżęte źdźbła żyta wraz z kłosami nazywano przepiórką, zwiazywano je słomą u góry pobliżu kłosów. Na koniec przybierano te źdźbła polnymi kwiatami, a na ziemi między tymi źdźbłami zostawiano skórkę chleba. Śpiewali:
Oj wyleć, wylec przepiórecko,
Bo już do brzega niedalecko,
Plon zniemy, plon, w gospodarza dom...
На жаль, у крыніцы не ўказана, да якога часу існаваў звычай [10, с. 146–147]. Упамінанне «плёну» пашырана ў песнях заходняй Беларусі і ў палякаў. Наконт падабенства музыкі фальклору Польшчы да беларускага мяркуецца, што існуе “архаічны клін, які цягнецца ад паўночнага ўсходу Польшчы, уключаючы Падляшша і Курпёўскую Пушчу, і абавязаны паходжаннем літоўскаму і беларускаму фальклору" [8, c. 48].
На Паўночным усходзе Падляшскага ваяводства Польшчы вядомы валачобны абрад, які мае там назвы „канапелькі”, „паванькі”, „лолум”. Гэтая абрадавасць трапляе ў вялікі арэал валачобніцтва, які ідзе ад пазначаных тут месцаў на ўсход па Смаленскую вобласць, на поўнач да поўдня Пскоўскай вобласці і супадае з заходнімі, паўночнымі і ўсходнімі межамі ВКЛ. Асаблівасцямі польскіх песень, якія ў гэтым рэгіёне спяваліся для дзяўчыны, з’яўляецца параўнанне ў іх дзяўчыны з канапелькай. Аналагічныя польскім вядомы беларускія песні на захадзе Беларусі. Вядомы сучасныя запісы і абрадавыя выкананні песняў польскімі фальклорнымі гуртамі [13, c. 9—36, 169—172; 6], на Беларусі абрад выконваецца не толькі фальклорнымі гуртамі. Так, мною назіралася выкананне абраду недалёка на захад ад Менску, у Валожынскім раёне, ды і інфарматары казалі пра выкананне абраду ў розных кутках Беларусі.
На значнай тэрыторыі Польшчы, асабліва на Мазоўшы, існаваў, і дзе-нідзе, паводле сведчанняў інфарматараў, выконваецца і зараз абыход гаспадарак гуртамі на вялікдзень, які называюць “Дынгус”, “Сьмігус”. Агульным з валачобным абрадам з’яўляецца: выкананне народных рэлігійных песень, прысвечаных Хрысту; выкананне таксама спецыяльных абрадавых песень, якія ўтрымліваюць пахвалу гаспадара, членаў сям’і, гаспадаркі; атрыманне падарункаў [11, c. 38—39, 352—362].
Структурнае і, відаць, генетычнае падабенства маюць польскія і беларускія абрады сустрэчы вясны. У сучаснай Польшчы пашыраны абрад таплення ці спалення Мажаны, які выконваецца як вясковымі гуртамі, таксама моладдзю, і масава арганізаваны настаўнікамі робіцца школьнікамі. Пачаткова арэал гэтага абраду быў распаўсюджаны на поўдні Польшчы, і толькі ў 20 стагоддзі распаўсюдзіўся шырэй. Зараз Мажана лічыцца сімвалам зімы і зла, гэта звычайна лялька з розных матэрыялаў, якую робяць штогод на свята і потым нясуць да вады, лепей да ракі, дзе яе кідаюць у ваду (лепш з моста), каб плыла ў мора, ці паляць. У ранейшыя часы лялька была саламянай. Паводле даўнейшых звестак, вярталіся дахаты, упрыгожыўшы дзяржанне лялькі, ці несучы дрэўца, упрыгожанае папяровымі кветкамі. Такія дрэўцы, якія называюць “гаік”, “маік”, насілі ў іншых месцах і пасля Вялікадня [11, c. 373—376]. Гэты абрад мае відавочнае падабенства з беларускімі абрадамі Палесся і Пасожжа. На Пасожжы вядомыя абрады спальвання на Дабравешчанне саломы, кола на вадзе, прычым у в. Крапіўня Касцюковіцкага раёна падпаленую салому кідалі з моста, вогнішча праводжвалі, ідучы па беразе з рытуальнымі песнямі (таксама ў в. Белая Дуброва гэтага ж раёна, глядзі таксама [4, с. 76—84]). Песні гукання вясны ў гэтых рэгіёнах Беларусі накіраваныя на провады зімы, утрымліваюць зварот да вясны, каб яна прыйшла. На Гомельшчыне вядомы таксама і лялька, якую хавалі ў полі на Ушэсце ці падчас “Пахавання русалкі”, упрыгожаныя папяровымі кветкамі дрэўца, слуп, якія неслі па вёсцы і на поле на Ушэсце ў Веткаўскім раёне (уласныя запісы).
Выкананне апісаных абыходных абрадаў беларусаў і палякаў грунтавалася на традыцыйных уяўленнях пра правільнае святкаванне, не апошнюю ролю адыгрываў і спадзеў на атрыманне падарункаў.
Прыведзеныя матэрыялы і іх аналіз сведчыць пра існаванне традыцыйнага светапогляду ў беларусаў і ў палякаў, наяўнасць ў іх светапоглядзе агульных як асобных адзінак, так і іх комплексаў, якія, тым не менш, складаюць асобныя этнічныя сістэмы традыцыйнага светапогляду.
Літаратура
1 | Жніўныя песні / Склад., сістэматызацыя тэкстаў, уступ. Артыкул і каментар А. С. Ліса і В. I. Ялатава. — Мінск: Навука і тэхніка, 1974 —815 с. |
2 | Зайкоўскі, Э. М. Жыватворныя крыніцы Беларусі / Э. М. Зайкоўскі, Л. У. Дучыц. — Мінск: Ураджай, 2001. — 111 с. |
3 | Песні Беласточчыны / Уклад Мікола Гайдук, Мн.: Беларуская навука, 1997. – 367 с |
4 | Сысоў, У. М. З Крыніц спрадвечных. Мінск : Выш. шк., 1997 — 415 с., |
5 | Фёник, Д. Мова i фальклор беларусаў Бельшчыны http://slonko.com.pl |
6 | „Z konopielka” : kolędowanie wiosnne. / Ciesielski Ż., і інш., — Białystok — Knyszyn, 2003. — 32 s. |
7 | |
8 | Bielawski, L. Tradycje ludowy w kulturze muzycznej. — Warszawa : Instytut Stuki PAN, 1999. — 347 s. |
9 | Cholmščina ì Pìdljaššja : ìstoriko-etnografìčne doslìdžennja / avt. Valentina Borisenko [et al. ; red. kol.: Valentina Borisenko (vìdp. red.) et al.]. Kiïv : Rodovìd, 1997. 383 s. |
10 | Gwary Mazowsza, Podlasia i Suwalszczyzny. T. II. Wach, gm. Kadziło, pow. Ostrołęka / Red. Barbara Falińska. — Białystok: UwB, 213 s. |
11 | Polskie kolędy ludowe : Antologia / zebrał, wstępem, komentarzami i przypisami opatrzył J. Bartmiński. — Kraków : Polihymnia, 2002. — 416 s. |
12 | Słownik stereotypów i symboli ludowych. T. 1. Kosmos. Ziemia, woda, podziemie. /red. J. Bartmiński. — Lublin: UMCS, 1999. — 481 s. |
13 | Szymańska, J. Słowo śpiewane. — Warszawa: Instytut Stuki PAN, 2001. — 189 s. |
