Канаплянікаў, Дз. Г. Традыцыйныя ўяўленні пра мядзведзя і змея як традыцыйнасветаглядныя падставы ўтварэння сакральных месцаў прыродна-штучнага паходжання ў г. Магілёве: гор Змяёўка i Машакоўка // Шляхі Магілёўскай гісторыі: зборнік навуковых прац (Канф. “Гісторыя Магілёва: мінулае і сучаснасць”. 23—24.06.2005. Музей гісторыі г. Магілёва.) / Уклад. І. А. Пушкін, В. В. Юдзін. — Магілёў: Магілёўская абл. узбуйн. друкарня, 2005. — С. 20—25
Kanaplianikau Dz. Traditional representations of the bear and the snake as world-view bases (foundations) of emerging of sacred sites of natural-artificial origin in Magiliou city: mountains Zmiaiouka and Mashakouka // Conference “History of Magiliou: the past and present”. 23—24.06.2005. Museum of history of Magiliou city.
(адсканаваны артыкул)
Kanaplianikau Dz. Traditional representations of the bear and the snake as world-view bases (foundations) of emerging of sacred sites of natural-artificial origin in Magiliou city: mountains Zmiaiouka and Mashakouka // Conference “History of Magiliou: the past and present”. 23—24.06.2005. Museum of history of Magiliou city.
(адсканаваны артыкул)
Канаплянікаў Дз.Г. (Мінск, Беларусь)
ТРАДЫЦЫЙНЫЯ ЎЯЎЛЕННІ ПРА МЯДЗВЕДЗЯ I ЗМЕЯ, ЯК ТРАДЫЦЫЙНА СВЕТАГЛЯДНЫЯ ПАДСТАВЫ ЎТВАРЭННЯ САКРАЛЬНЫХ МЕСЦАЎ ПРЫРОДНА-ШТУЧНАГА ПАХОДЖАННЯ Ў г. МАПЛЁВЕ: ГОР ЗМЯЁЎКА I МАШАКОЎКА
Мэтаю выступу ёсць выяўленне ролі традыцыйнага светагляду ва ўтварэнні сакральных месцаў прыродна-штучнага паходжання ў г. Магілёве — гор Змяёўкі і Машакоўкі - шляхам выкарыстання гісторыка-параўнаўчага метаду і зыходзячы з сістэмнага падыходу і прынцыпу гістарызму. Лагічнай асновай гісторыка-параўнаўчага метаду з'яўляецца аналогія — выснова пра падабенства адных прыкмет на падставе іншых, пры гэтым кола вядомых прыкмет з'явы, з якой робіцца параўнанне, павінна быць шырэйшым за з'явы, якія даследуюцца. Параўноўваць можна аб'екты і з'явы аднатыпныя і разнатыпныя, якія знаходзяцца на адных і тых жа і на розных стадыях развіцця. Але ў адным выпадку сутнасць будзе раскрывацца на падставе выяўлення падабенстваў, а ў іншым — адрозненняў [7, 187—188].
Знаходкі на гарадзішчы Змяёўка адносяцца да культур штрыхаванай керамікі і банцараўскай [1, 363—365, 371; 2, 384—385; 15, 7]. Сацыяльны лад таго часу — відавочна радавое грамадства, бацькоўскі ці мацярынскі род. Пра гэты ж час як час утварэння суседняй Машэкаўскай гары можа сведчыць этымалогія імя "Машэка", якое належыць легендарнаму персанажу з мядзведжымі рысамі і суадносіцца з беларускімі словамі мешка — непаваротлівы, мешкаваты — нязграбны,
20--------------------------------------------------------------------------------------------------------
непаваротлівы, польскім Mieszko — імя караля, першага з дынасші Пястаў, якія ўзыходзяць да балтыйскай першакрыніцы, параўнайма літоўскае слова meška — мядзведзь [17, 30].
Вытлумачэнне светаглядных падстаў утварэння Змяёўкі звязана з меншымі цяжкасцямі, чым Машакоўкі. На тэрыторыі Беларусі існуюць як шматлікія назвы, звязаныя са змеямі, так і культ змей, у тым ліку ўшанаванне пагоркаў і камянёў, звязаных са змеямі, на поўначы Беларусі. Адны з найболып вядомых з іх: Змей-кравец у в. Віркаў Чашніцкага р-на, Чортаў камень каля в. Вароніна Сенненскага р-на, Змеева гара ў Вільніі. Са змеевымі гарамі звязаны дзве ўзаемадапаўняльныя легенды: пра краўца або шаўца, які шыў датуль, пакуль нейкая жанчына не парушыла правілы афармлення заказу, і легенда пра тое, як змей кахаўся з дзяўчынай, і, лецячы ад яе, быў забіты перуном, і пакуль яго не пахавалі ў доўгім кургане, возячы зямлю ў лапці пеўнем, ішоў дождж. Гэтыя змеі, хаця і жывуць каля вады, маюць вогненную прыроду, крылы і могуць лётаць, часам пра іх расказваюць, што яны носяць грошы. Тут трэба зацяміць, што існуе сапраўдная вера ў рэальнасць Змея-краўца з каменя каля в. Віркоў, якая даходзіць да таго, што кажуць, што нехта бачыў і яго фотаздымак, а сам Змей мае дваістую прыроду: чалавека і змея, а змеем ён становіцца, проста склаўшы крылы. Мае даследаванні наваколля Чортавага каменя (в. Вароніна) паказалі, што трэба гаварыць не толькі пра камень, у якім, як кажуць, жыў кравец, а пра ўвесь навакольны ландшафт, у склад якога ўваходзіць прылеглы ўчастак ракі, Лысая гара, Царковішча, месца ранейшага правядзенне Купалля на ростанях і Змяёва гара, дзе, як кажуць, пахаваны змей, якога забіў пярун. Да гэтага каменя хадзілі на святы, клалі грошы. Таксама мною запісана ў Дзятлаўскім р-не шырока распаўсюджаная легенда з сюжэтам "муж-вуж", дзе вуж інфарматаркай успрымаўся рэальна і дваіста: і як чалавек, і як вуж. У тых былічках, якія расказваюцца пра дамавых вужоў, вуж уяўляецца як рэальны вуж, які не заўсёды бачны, і яго прырода тая ж, што і ўсіх вужоў, часта апавядаюць пра тое, што раней у хатах жылі вужы і елі разам з дзецьмі. Гэтыя вужы не з'яўляюцца антрапаморфнымі істотамі, не пераўвасабляюцца ў іншых жывёл, заўсёды маюць цялесную абалонку ў адрозненне ад духаў-гаспадароў (дабрахочых, лесавікоў), культ якіх распаўсюджаны на Пасожжы. Падчас даследаванняў мне не сустракалася, каб уяўлялі, што ў адной хаце жыве і дамавы вуж, і дух-гаспадар.
У сваім старажытным плане легенда пра Машэку як легенда пра сексуальныя ўзаемадачыненні жанчыны з мядзведзепадобнай істотай і чалавекам і забойства гэтай істоты знаходзіцца ў адным шэрагу з такімі сіметрычнымі міфамі, распаўсюджанымі па ўсёй Еўразіі, як міф пра забойства Афрадытай Актэона і сібірскія і далёкаўсходнія былічкі і легенды пра шлюб мужчыны ці жанчыны з мядзведзіцай ці мядзведзем і забойства ці чалавека (перад гэтым шлюбам), ці мядзведзя
21------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(пасля шлюбу і нараджэння імі дзяцей), беларускія казкі пра Івашку-мядзведжае вушка — асілка, народжанага ад мядзведзя і жанчыны. Пра нелітаратурны характар паходжання легенды сведчыць фіксацыя ў в. Сомры Крупскага р-на факту пужання дзяцей машэкам (звесткі Баравулі Міхаіла Адамавіча). Пацвярджэннем бытавання культу мядзведзя ў арэале культуры штрыхаванай керамікі з'яўляюцца знаходкі амулетаў з трэцяй фалангі пальца мядзведзя, амулеты з іклаў на гарадзішчах Івань, Вязынка, Гарані, Зазоны, Лабеншчына [1, 147].
Дастаткова поўныя звесткі аб уяўленнях і абрадах, звязаных з мядзведзем у беяарусаў, прыведзены С. Санько [3, 333—336], уплыў уяўленняў і абрадаў, звязаных з мядзведзем, на культ Мікалая Мірлікійскага і культ Вялеса разглядаў Б. Успенскі [12, 85—112], міфалагічныя ўяўленні як славянскіх, так і іншых народаў даследаваліся Вяч. Івановым і Ул. Тапаровым [5, 46, 57; 6, 128—130]. Але ўсё ж непасрэдна на падставе гэтых звестак нельга растлумачыць падстаў стварэння легенды пра Машэку і ранейшага функцыянавання аб'екта, з якім яно звязанае.
Дзеля гэтага параўнаем сістэму традыцыйных беларускіх уяўленняў, звязаных з мядзведзем і мядзведзепадобнымі істотамі, з культам мядзведзя ў народаў, якія падчас правядзення этнаграфічных даследаванняў былі найбольш блізкія паводле грамадскага ладу да насельніцтва, якое ўшаноўвала Машэкаўку. Найбольш развіты і з добра захаванымі старажытнымі рысамі культ мядзведзя існаваў і існуе дагэтуль у народаў Сібіры. Увогуле ў кульце мядзведзя можна вылучыць самы старажытны пласт, агульны для ўсіх народаў Поўначы Еўразіі ад саамаў да ніўхаў. Ён уключае рытуалы, звязаныя з паляваннем на мядзведзя, разбіраннем і дастаўкай тушы ў паселішча, з пахаваннем костак і захаваннем чэрапа мядзведзя. Узнікненне гэтых звычаяў адносяць аж да часоў "Мядзведжых пячор" мусцье. Агульнае ва ўсіх народаў тое, што культ базуецца на паляўнічай магіі, на ўяўленнях аб тым, што мядзведзь — гэта чалавек, ён ўсё чуе і разумее і можа адраджацца зноў. Аб'ект ушанавання — галава і скура мядзведзя з неразабранымі галавой і лапамі, радзей уся туша. Таксама старажытны характар маюць танцы-інсцэніроўкі, якія паказваюць барацьбу з мядзведзем ці імітуюць рухі мядзведзя, выкарыстанне маскі ці футра мядзведзя танцорамі. Пашырана рытуальнае выкарыстанне мядзведжай лапы (відавочна звязанае з яе падабенствам да чалавечага ступака), а таксама кішцороў і зубоў як амулетаў, а лапы — і для гадання. Пазнейшым этапам, які таксама вядомы ва ўсіх народаў, у якіх існуе культ мядзведзя, з'яўляецца ўяўленне пра мядзведзя як пра памерлага родзіча, мядзведзя хаваюць як чалавека [14, 42]. Далейшае развіццё ўзаемадачыненняў паміж уяўленнямі аб мядзведзю, чалавеку, навакольным прыродньш асяроддзі і сваяцтве назіраецца ў обска-вугорскім комплексе, які мае
22-----------------------------------------------------------------------------------------------
фратрыйна-татэмічны характар, і ў амурска-сахалінскім, які мае родава-памінальны характар. Сярод уральскіх народаў найбольш развіты культ мядзведзя ў хантаў і мансі, якія ўжо мелі свае гарадкі і князёў, хаця і захоўвалі радавы падзел. Ва ўяўленнях уграў мядзведзь — гэта і зямная істота, патомак людзей, чалавек, сын жанчыны і ляснога духа менква, сын волата, нябесная істота, якая аддала людзям лук, стрэлы, агонь, культурны герой, прадстаўнік ісціны і справядлівасці, медыятар паміж людзьмі і ніжнім светам, пасля свята дух-ахоўнік сям'і і роду паляўнічага. Уяўленні пра душы мядзведзяў аналагічнае такому пра людзей. У хантаў, мансі, кетаў, селькупаў лічыцца, што рады, фратрыі паходзяць ад мядзведзя. Ёсць рытуальны арнамент з узорам "мядзведзь" на рукавіцах, мужчынскай вопратцы, скрынках, дзе захоўвалі выявы духаў [11, 40—62]. Ягун-Ікі, дух-апякун Югана, які лічыцца першапродкам Пупісір, меў выгляд мядзведзя, пояс і завязкі на абутку ў выглядзе змяі. Падчас ахвярапрынашэігая жрэц дорыць мужчынам выявы мядзведзя, а жанчынам — змяі [9]. 3 мядзведзіцай звязваюць сузор'е Малая мядзведзіца [9, 130]. Згодна з міфам, мядзведзь (мядзведзіца) сам загадаў людзям праводзіць мядзведжыя святы. Обскія угры ўваходзяць як ва ўсходнееўрапейскі, так часткова і сібірскі культурныя арэалы, культ мядзведзя караніцца ў старажытнай пермскай культуры і мае ў іх уласна угорскія, сібірскія і іранскія рысы [11,40—62]. Комі атаясамлівалі жыццяздольнасць мядзведзя з цэласнасцю яго зубоў і кіпцюроў [10, 198]. Увогуле, на тэрыторыі распаўсюджання фінауграў культ мядзведзя добра развіты, так у Ніжагародскай вобласці распаўсюджаны святыя дрэвы э прыроднымі наростамі ў выглядзе ці твару святога, ці галавы мядзведзя [13], тапонім Одемпэ — "Мядзведжая галава" — на тэрыторыі, прылеглай да Пскова [4]. Комі прызначылі ў ахвяру мядзведзю дзяўчыну ў Аланецкай губерні ў 1925г. [8, 86].
У амура-сахалінскіх народаў культ мядзведзя грунтуецца на ўяўленнях аб кроўным сваяцтве, гаспадаранні і звязаны з уяўленняў аб закладных пакойніках (пасля таго, як чалавек загіне ў тайзе, часам "возьме шлюб з мядзведзіцай" — ад яе лап), якія становяцца духамі-гаспадарамі мясцовасці і прыходзяць самі ў выглядзе мядзведзя і з уяўленнем аб мядзведзях як сабаках духа-гаспадара тайгі. Радавыя ўяўленні праяўляюцца ў тым, што забіць мядзведзя не можа яго кроўны родзіч, а могуць толькі зяці [14, 36, 44].
Як бачна, на такім гістарычным этапе культ складваецца з уяўленняў аб мядзведзю як жывой істоце, чыя існасць можа займаць ужо толькі частку цялеснай абалонкі (дастаткова ўшаноўваць толькі часткі цела), ці не мець яе зусім, і уяўленняў пра сваяцтва як кроўнае, так і праз шлюб паміж групай людзей, як жывых, так і мёртвых, між сабою і паміж людзьмі і мядзведзем, уяўленні набываюць касмаганічнае значэнне, дзеянні адбываюцца як у прадаўнім часе, так і сучасным часе
23-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(каляндарным і жыцця чалавека, рьпуал адначасова і каляндарны, і памінальны), як у прасторы ўяўнай, міфалагічнай, так і ў геаграфічнай (з'яўляюцца святыя месцы). Гістарычнае развіццё культу мядзведзя знаходзіць сваё пацвярджэнне ў тым, што як для Еўропы перыферыйным з'яўляюцца добра захаваныя культы уральскіх народаў, так для Усходняй Азіі перыферыйнымі з'яўляюцца культы амура-сахалінскіх народаў. Так, захаваліся як пісьмовыя, так і археалагічныя звесткі пра культ мядзведзя ў Карэі, ад якога засталіся рытуалыш танец у масках і футры мядзведзя, тапаніміка, вера ў лекавыя ўласцівасці частак цела мядзведзя.
Звесткі, якія мы атрымліваем пра сучасныя ўяўленні беларусаў, выяўляюць як агульныя падставы ўшанавання магілёўскіх гор: анімістычныя ўяўленні (культ духаў-гаспадароў, якім падпарадкоўваюцца жьгаёлы, вера ў наяўнасць у чалавека і жывёл, раслін, камянёў душы (па ўласных апытаннях)), уяўленні пра сваяцтва па крыві і па шлюбе з людзьмі жывымі і памерлымі, міфалагічнымі істотамі і жывёламі. Гэтаксама гэтыя ўяўленні праяўляюцца ва ўпарадкаванні як геаграфічнай прасторы праз існаванне святых месцаў, звязаных з ушанаваннем змееў, мядзведзеў, так і часу праз каляндарныя і паміналышя рытуалы. Агульнавядомыя калядаванне ў беларусаў з птушынымі і звярынымі танцамі-пантамімамі і імправізацыямі маскаваных людзей, пераапранутых у мядзведзя і жорава, і апрананне свякроўю кажуха поўсцю наверх, вясельныя песні, дзе ці нявеста, ці жаніх параўноўваюцца з мядзведзямі, тэксты песень пра казу, у якіх дзейнічаюць стральцы і воўк, фіксацыя ў XIX ст. на Гомельшчыне таго, што хадзілі шчадраваць паляўнічыя, тое, што "казой" называюць не толькі хатнюю жывёлу, уласна казу, але і казулю, наяўнасць навагодніх абыходаў двароў у сібірскіх народаў сведчаць пра тое, што першапачаткова гэтыя звычаі ўзніклі пад уплывам паляўнічага культу. Беларусы ведаюць танец-гульню "мядзведзь" (Іванаўскі, Камянецкі р-ны) [16, 330]. У Бабруйскім р-не мною ў 2005 г. зафіксаваны назвы сузор'яў "Мядзведжая зорка" і "Змеявая зорка". На ручніках у Веткаўскім р-не вытыкаецца ўзор "мядзведзі" (уласныя назіранні, працы Г. Р. Нячаевай).
Сучасныя звесткі аб традыцыйным светаглядзе беларусаў разам са звесткамі пра іншаэтнічныя культы мядзведзя дазваляюць выявіць як агульныя, так і некаторыя асобныя рысы светагляду, які стаў асновай для ўтварэння назваў і ранейшага функцыянавання гор Змяёўкі і Машакоўкі: можна меркаваць, што яны звязаныя адпаведна з культам змея і мядзведзя.
ЛІТАРАТУРА
1. Археалогія Беларусі: У 4-х т. Т. 2. — Мінск, 1999.
2. Археалогія і нумізматыка Беяарусі: Энцыкл. Мінск, 1993.
3. Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн. Мінск, 2004.
24--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5. Иванов В. В., Топоров В. Н. Исследовання в области славянских древностей. Москва, 1974.
6. Иванов В. В.. Топоров В. Н.. Медведь // Мифы народов мира. Т. 2. Москва, 1992.
7. Ковальченко Н. Д. Методы исторического исследования. — Москва, 2003.
8. Конаков Н. Д. Традиционное мировоззрение народов коми: окружающий мир. Пространство и время. — Сыктывкар, 1996. – 130 с.
9. Лимеров П.Ф. Мифология загробного мира. Сыктывкар 1996
10. Сидоров А.С. 1997. Знахарство, колдовство и порча у народа коми. Материалы по психологии колдовства. — Санкт-Петербург, “Алетейя”. 1997.
11. Соколова З.П. Культ медведя и медвежий праздник в мировоззрении и культуре народов Сибири // Этнографическое обозрение. Москва, 2002., № 1.
12. Успенский Б. А. Филологические разыскания в области славянских древностей. Москва., Изд-во Моск. ун-та, 1982
13. Шеваренкова Ю. Культ Канавки в с. Дивеево Нижегородской области http://www.eu.spb.ru/ethno/science/conf2002/5.doc
14. Штернберг Л. Я. Первобытная религия в свете этнографии. Исследования, статьи и лекции. Ленинград, 1936.
15. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 5 М — Пуд / Рэдка.: Г. П. Пашкоў (гал. эд.) і інш. Мінск, 1999.
16. Этнаграфія Беларусі: Энцыкл. Мн, 1989.
17. Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. Т. 7. — Мінск: Навука і тэхніка, 1991
Немає коментарів:
Дописати коментар