Канаплянікаў, Дз. Г. Культ духаў-гаспадароў / Дз. Г. Канаплянікаў // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. — Мінск, 2005 — Т. 1: — С. 739—740.
(Kanaplianikau Dz. Cult of Fairies // Belarusian Folklore: Encyclopedia: In 2 vol. — Minsk, 2005. — Vol. 1. — P. 739—740.) (адсканаваны артыкул)
CULT OF SPIRITS OF PLACES, CULT OF FAIRIES, veneration of spirits that appear in anthropomorphic form and are considered the owners of natural or artificial objects. The names of the spirits of places usually indicate the place of stay: Spirit of House – Damavi`k 1, Spirit of Barn - Humie`nnik, Spirit of Field - Palavi`k, Spirit of Forest - Lasu`n, Spirit of River or Lake – Vadziani`k; or what the spirit is in relation to this thing: ownership relations – lord/husbandman – Haspadar, Chaziain, from there the full form of the spirit "Field, House, Forest lord/owner" – Chazia`in palavy`, lesavy`, damavy`” (in the Belarusian language, as in other Slavic languages, there is no difference in the form of the word meaning owner and sovereign, between lord and yeomen, both the king and the peasant were designated as owners by one word), gentleman, king; family relations - mother, father, grandfather. The common name is also used - “Good man” - “Dabracho`čy”, “Good man who walks” - “Dabrachožy” (like in English - "good people"), “Invisible People” -”Niavidzimyja lidzi”. The proper names of the spirits of the places are usual Belarusian, and sometimes patronymic names are added to them: Gentleman Pine forest Sciapa`n, Lesavi`ca Ma`ŭra, Adam, St. Anto`ni, St. Lisavie`ta Hvio`daraŭna (Lasu`n and Lasuni`cha), Ahrasim Ahrasimavič. Only some people can see the spirits of places in their true human form. The spirits of places may dress like peasants or wear rich clothes, some may have messy hair. It seems that an ordinary person does not see the real appearance of the spirits of places, their presence is manifested by a gust of warm air, a whirlwind, a storm, the spirits of places can take the form of an animal, a bird, a tree stump, etc. The spirit of the place appears at noon or midnight in the place where it is usually believed to rule or live; a person hears unusual sounds in the forest (something flapping, as if a whip) or in the house. It is imagined that the spirits of places live in families, they have their own villages or they live in the same houses as people, one host spirit or a family of host spirits can live in one house. The origin of the spirits of places is associated with the legend about the origin of visible and invisible people from the same parents (from ordinary people, from Adam and Eve, Noah), these parents showed God (baptized) some children, and the rest were not shown (were not baptized), and they became invisible (the Icelanders have the same myth); also believe that host spirits come from dead children, or from marriages between visible and invisible people, or from stolen children. THE CULT OF LOCAL SPIRITS requires a person to comply with ritual and traditional moral norms and prohibitions: to keep the yard clean, not to cross the road where the host spirits travel, not to sleep on the road and not to insult it, not to grope, not to humiliate, to show the way to a traveler , take care of the found baby, say hello, put gifts in the house, barn, at the entrance to the forest, water.
1 Belarusian words written in Belarusian Latin alphabet and indicating lexical stress after a stressed vowel by symbol "`".
When invisible people do harm, they are punished, often trying to drive them away. The spirits of places are honored during household chores and calendar, family rites: they believe that Palavi`k indicates by voice or actions in the field where to sow, they put bread to him when they start sowing, they ask him to bear the grain, they start to reap when they see a meal made in live, as it is believed, Paliavi`k, they make a Christmas "beard" for Palavi`k from ears of corn. The spirits are asked to protect a person, his children, the life and health of cows and other animals (especially on St. George day when driving animals to the field), so they go to the berries only after Liasun` has given permission, they ask if it is possible to build a house in a certain place, they invite Damavi`k to a new house, they are baptized with the spirits of places on Easter, they are asked to give a share to the baby, the newlyweds at the wedding please the Damavi`k by throwing money under the stove. According to popular belief, these spirits warn of unhappiness, grief. The work of the villagers is sometimes impossible without friendship with the spirits of places: a miller, a fisherman must be friends with Water, a boatman - with Liasu`n and Vadziani`k, a hunter, a shepherd - with Liasu`n. People think that a specialist "knows" - possesses sacred knowledge, so they turn to him for help and mediation when they need to ask or appease the Invisible Lord. Spirits of places can teach sorcery, witchcraft. Friendship with the spirit of places requires the fulfillment of additional restrictions in the ordinary life of the specialist. One of the most widespread ritual forms of interaction with these spirits is the ritual, which in translation is called "bringing": a person carries bread to a certain crossroads, places it there, pours water and says his request in ritual sentences. Spirits of a place can both send disease and, at the request of a healer, heal from such diseases as "Radzi`miec", "Dziaci`niec - a seizure with convulsions; "načni`cy", "kry`ksy" - evil night spirits - nightmare, often because of them children scream; "padvie`j" is a draft and a dust devil, which is believed to be spinning the devil; Evil eye. The request to the spirit of the place is determined by the rhythmic organization, the presence of rhymes and diminutive derivatives.
Kanaplianikau Dzmitry
Romanov JE.R. Bielorusskij sbornik. Vyp. 4. Skazki kosmohoničjeskije i kuĺturnyje. Vitiebsk, 1891;
Romanov JE.R. Bielorusskij sbornik. Vyp. 5. Zahovory, apokrify, duchovnyje stichi. Vitiebsk, 1891;
Šjejn P.V. Matierialy dlia izučjenija byta i jazyka russkoho nasielienija Sieviero Zapadnoho kraja. T. 2. Skazki, aniekdoty, liehiendy, priedanija, vospominanija, poslovicy, zahadki, privietstvija, požjelanija, božba, prokliatija, ruhań, zahovory, duchovnyje stichi i proč. SPb., 1893;
Žniŭnyja piesni. Mn., 1974;
Liehiendy i padanni. Mn., 1983;
Zamovy. Mn., 1992;
Lopatin H.I. O kuĺturie umieršich v obrazach dobrochožich // Nasliedije Kirilla Turovskoho i sovriemiennaja obŝjestvienno-kuĺturnaja žizń: Matierialy nauč. konf. Homieĺ, 1994;
Kazakova I.V. Etničnyja tradycyi i duchoŭnaja kuĺtura bielarusaŭ. Mn., 1995;
Bohdanovič A.JE. Pieriežitki drievnieho mirosoziercanija u bielorusov: Etnohr. očjerk. Mn., 1995;
Sieržputoŭski A.K. Prymchi i zababony bielarusaŭ-paliešu-koŭ. Mn., 1998;
Nienadaviec A.M. Za smuhoju mifa. Mn., 1999;
Novak V.S. Miascovaja spiecyfika Jurjeŭskich abradaŭ i piesień // Viesn. Mazyrskaha dziarž. pied. un-ta. 2002. № 7.
739-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Дз.Г.Канаплянікаў
КУЛЬТ ДУХАЎ-ГАСПАДАРОЎ, шанаванне духаў, якія ўяўляюцца ў антрапаморфным абліччы і лічацца гаспадарамі прыродных ці штучных аб'ектаў. Імёны духаў-гаспадароў указваюць звычайна на месца прабывання (хата, гаспадарчыя пабудовы, поле, лес, ва-даём — Вадзянік, Гуменнік, Дабрахочы, Дамавік, Лясун, Палявік і інш.) ці на тое, ў якіх дачыненнях да гэтай рэчы знаходзіцца дух: уласніцкія дачыненні — гаспадар, пан, цар; сямейныя дачыненні — маці, бацька, дзед. Уласныя імёны духаў-гаспадароў звычайныя беларускія, да іх часам дадаюцца імёны па-бацьку: пан Баравы Сцяпан, Лесавіца Маўра, Адам, Святы Антоні, Свя-тая Лісавета Хвёдараўна (Лясун і Лесуніха), Аграсім Аграсімавіч. Пабачыць духаў-гаспадароў у іх сапраўдным чалавекападобным абліччы могуць толькі некаторыя людзі. Духі-гаспадары могуць апранацца як сяляне ці насіць багатую вопратку, некаторыя могуць мець кашлатыя валасы. Уяўляецца, што звычайны чалавек не бачыць сапраўднага аблічча духаў-гаспадароў, прысутнасць іх праяўляецца павевам цёплага паветра, віхорам, бурай, духі-гаспадары могуць прымаць выгляд жывёлы, птушкі, пня і інш. Дух-гаспадар з'яўляецца апоўдзень ці апоўначы ў месцы, дзе звычайна, як лічыцца, ён павінен гаспадарыць ці жыць; чалавек чуе нязвыклыя гукі ў лесе (нешта ляскае, нібы пугай) ці ў хаце. Уяўляюць, што духі-гаспадары жывуць сем'ямі, у іх ёсць свае вёскі ці яны жывуць у тых дамах, што і людзі, у адным доме можа жыць адзін дух-гаспадар ці сям'я духаў-гаспадароў. Паходжанне духаў-гаспадароў звязваюць з паданнем пра паходжанне бачных і нябачных людзей ад адных бацькоў (ад звычайных людзей, ад Адама і Евы, Ноя), гэтыя бацькі паказалі Богу (хрысцілі) адных дзяцей, а астатніх не паказалі (не хрысцілі), і яны сталі нябачнымі; таксама мяркуюць, што духі-гаспадары паходзяць ад памерлых дзяцей, ці ад шлюбу паміж людзьмі бачнымі і нябачнымі, ці ад скрадзеных дзяцей. К.д.г. патрабуе ад чалавека выканання рытуальных і традыцыйных маральных норм і забарон: падтрымліваць двор у чысціні, не пераходзіць дарогу, дзе ездзяць духі-гаспадары, не спаць на дарозе і не рабіць на ёй паскудства, не мацюкацца, не зневажаць, паказваць дарогу падарожнаму, клапаціцца пра знойдзенае немаўля, вітацца, класці падарункі ў хаце, хляве, пры ўваходзе ў лес, ваду. У тым выпадку, калі нябачныя гаспадары шкодзяць, іх караюць, часта імкнучыся прагнаць. Духаў-гаспадароў ушаноўваюць падчас гаспадарчых прац і каляндарных, сямейных абрадаў: вераць, што Палявік
740------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
указвае голасам ці «слядамі», дзе што сеяць, яму кладуць хлеб, як пачынаюць сеяць, просяць, каб урадзіла зерне, пачынаюць жаць, калі пабачаць зажынак, зроблены ў жыце, як лічыцца, Палевіком, робяць з калосся дажыначную «бараду» Палевіку. Духаў-гаспадароў просяць зберагаць чалавека, яго дзяцей, ахоўваць, абыходжваць скаціну (асабліва на Юр'я пры выгане жывёлы ў поле), таму ў ягады ідуць толькі пасля таго, як дазволіў Лясун, пытаюцца, ці можна будаваць хату на пэўным месцы, запрашаюць Дамавіка ў новую хату, хрыстосуюцца з духамі-гаспадарамі на Вялікдзень, іх просяць даць долю немаўляці, маладыя на вяселлі задобрываюць Дамавіка, кідаючы пад печ грошы. Паводле нар. ўяўлення духі-гаспадары папярэджваюць пра няшчасце, гора. Праца вяскоўцаў часам немагчымая без сяброўства з духамі-гаспадарамі: млынару, рыбалову трэба сябраваць з Вадзеніком, бортніку — з Лесуном і Вадзеніком, паляўнічаму, пастуху — з Лесуном. Лічыцца, што спецыяліст, пэўна, «ведае» — валодае сакральнымі ведамі, таму да яго звяртаюцца па дапамогу і пасрэдніцтва, калі трэба прасіць ці ўлагодзіць нябачнага гаспадара. Духі-гаспадары могуць навучыць чарадзейству, знахарству. Сяброўства з духам-гаспадаром патрабуе выканання дадатковых абмежаванняў у звычайным жыцці спецыяліста. Адна з самых пашыраных рытуальных форм узаемадзеяння з духамі-гаспадарамі — “аднос”: на пэўнае перакрыжаванне дарог кладуць хлеб, ліюць ваду і кажуць сваю просьбу замовай. Духі-гаспадары могуць як наслаць хваробу, так і па просьбе знахара вылечыць ад такіх хвароб, як радзімец, дзяцінец, начніцы, крыксы, падвей, сурокі. Просьба да духа-гаспадара вызначаецца рытмічнай арганізацыяй, наяўнасцю рыфмаў і памяншальных вытворных.
Літ.: Р
о м а н о в Е.Р. Белорусский
сборник. Вып. 4. Сказки
космогонические
и культурные. Витебск,
1891; Я г о ж. Белорусский
сборник. Вып. 5. Заговоры,
апокрифы, духовные стихи.
Витебск, 1891; Ш е й н П.В.
Материалы для изучения
быта и языка русского
населения Северо Западного
края. Т. 2. Сказки, анекдоты,
легенды, предания,
воспоминания,
пословицы, загадки,
приветствия,
пожелания, божба, проклятия,
ругань, заговоры, духовные стихи
и проч. СПб., 1893; Жніўныя песні. Мн., 1974;
Легенды і паданні. Мн.,
1983; Замовы. Мн., 1992;
Лопатин Г.И. О
культуре умерших в образах доброхожих
// Наследие Кирилла Туровского и
современная общественно-культурная
жизнь: Материалы науч. конф. Гомель,
1994; Казакова
І.В. Этнічныя традыцыі
і духоўная культура беларусаў.
Мн., 1995; Богданович
А.Е. Пережитки древнего миросозерцания
у белорусов: Этногр. очерк. Мн., 1995;
Сержпутоўскі
А.К. Прымхі і забабоны
беларусаў-палешу-коў. Мн., 1998; Ненадавец
А.М. За смугою міфа. Мн.,
1999; Н о в а к В.С. Мясцовая
спецыфіка Юр'еўскіх абрадаў
і песень // Весн. Мазырскага
дзярж. пед. Ун-та. 2002. № 7
Немає коментарів:
Дописати коментар