ЗАПОІНЫ Ў ВЯСЕЛЛІ СЛАВЯНСКІХ НАРОДАЎ (СЕМАНТЫКА І ПАРАЎНАЎЧЫ АСПЕКТ). Рытуальныя формулы ў абрадзе сватання славян

Тоўсцік Таццяна Запоіны ў вяселлі славянскіх народаў (семантыка і параўнаўчы аспект) // Менталитет славян и интеграционные процессы: история, современность, перспективы» Гомель, 26-27 мая 2005 г. Гомель: ГГТУ, 2005. - С. 136-137.

ЗАПОІНЫ Ў ВЯСЕЛЛІ СЛАВЯНСКІХ НАРОДАЎ 

(СЕМАНТЫКА І ПАРАЎНАЎЧЫ АСПЕКТ)

Т. Ц. Тоўсцік

Вяселлю cлавян папярэднічае заключэнне дамовы аб ім — сватанне. Сватанне з’яўляецца культурай паводзін славян у азначаны перыяд. Матэрыяламі да артыкула сталі ўласныя запісы аповедаў пра сватанне ў 1930 —1990 гады на Беларусі, запісы аповедаў пра сватанне Кольберга ў Польшчы [30, 31], “Каментарыі да польскага этнаграфічнага атласу” [19, 20], этналінгвістычны слоўнік Расійскай АН “Славянскія старажытнасці” [21, 22, 23], “Рускі вясельны абрад” [7, 24], матэрыялы гісторыка-этнаграфічнага даследавання “Палессе Украіны” [28], запісы беларускага [3, 29] і балгарскага вяселля [32]. Аўтар мае на мэце  з дапамогаю структурнага аналізу паказаць разнастайнасць форм сватання і патлумачыць яго функцыянаванне.

Тэрмін рытуальны тэкст адпавядае разуменню У. М. Тапарова як тэкст, які захоўваюцца ў часе і прасторы і рэалізуе два супрацьлеглых аспекты: з аднаго боку, актуальную канкрэтнасць (тут і зараз), з другога боку, патэнцыяльную невычарпальнасць (паўсюдна і заўсёды) і множнасць сэнсаў, здольных адгукацца на розныя сітуацыі [25, 33].

Сваты, пераступіўшы парог, тлумачылі свой прыход. Адбываўся гандаль цялушкі, казы, кабылкі ці проста дзяўчыны; гучалі просьбы пераначаваць; злавіць куніцу, якая выпадкова забегла ў двор. У сватанні вылучаюцца наступныя традыцыйныя рытуальныя формулы:

I. У вас, а ў нас.

„У вас дзеўка, а ў нас хлопец” (в. Ворнаўка Кармянскага раёна, в. Пухавічы Жыткавіцкага раёна) [12, 237, 278]. „У вас цёлачка, а ў нас бычок” (в. Хлупін Жыткавіцкага раёна, г. Рэчыца Рэчыцкага раёна) [12, 242, 394], „Byczka do waszej jałoszki prowadzą.” (в.Wiszniów каля Hrubieszowa), просяць аддаць „юничка за своето бикче” у балгар [13, 31].

II. Прадаёце.

„Прадаёце цёлачку” (в. Берэставец, в. Задуб’е Кармянскага раёна, в. Кабанаўка Ельскага раёна, в. Агароднікі, г. Калінкавічы Калінкавіцкага раёна, в. Маркоўскае Лельчыцкага раёна, в.Гажын Нараўлянскага раёна, в. Высокае Хойніцкага раёна) [12, 206, 265, 274, 283, 315, 350, 440; 3, 81; 13, 31; 14, 582]. „Прадаёце жэрэбку ці цялічку” (в. Іванаўка, Любавічы, Малінскі, Рубежыўка Народзінскага раёна Жытомірскай вобласці) [12, 298]. „Прадаёце каня, жэрабіц”’ (в. Dzierzązna каля Sieradza) [3, 85]. Набываюць кароўку ў балгар [13, 31]. Набываюць самку мула ў балгар [13, 31]. Набываюць некалькі жывёл адразу: “konia, krowę” (Woźniki, ok. Piotrkowa Trybunalskiego) [3, 85]. Набываюць „gołybkow” (в. Potulin каля Wągrowca) [3, 85]. Просяць аддаць карову за вала – „крава за своя вол” у балгар [13, 31]. Просяць аддаць качку за качара– „юрдечка за своя юрдек” у балгар [13, 31]. Просяць аддаць гуску за гуся – „патка за своя паток” у балгар [13, 31]. Набываюць дзяўчыну ў палякаў [3, 85]. Формула: тавар — купец (в. Хлупін Жыткавіцкага раёна, в. Старадубка Лоеўскага раёна, в. Зашчоўб’е Рэчыцкага раёна) [12, 242, 319, 398]. У расейцаў таварам называлі маладога [9, 163].

III. Заблукалі.

„Заблукалі ў дарозе” (в. Кароцькі Кармянскага раёна, в.Семурадцы Жыткавіцкага раёна) [12, 216, 276]. „Заблукалі ў дарозе” + „Прадаёце цёлачку” (в. Ванюжычы Петрыкаўскага раёна, в. Азяршчына Рэчыцкага раёна, в. Шарын Ельскага раёна) [12, 354, 403].

IV. Збегла.

„Жарэбка, цялушка збегла са двара” (в. Малыя Аўцюкі Калінкавіцкага раёна) [12, 263]. ”Nasza kura uciekła” (в. Stubienko каля Radymna) [3, 85]. У Столінскім раёне сваты шукаюць бычка, які заблудзіўся [14, 582]. „Zabłąkała nam się białą gąska do waszego stada, a ten gąsiorek bardzo tęskni” (в. Siekierki, Iwno каля Kosterzena) [1, 203].

V. Ловяць.

„Маладзец-стралец бег за куніцай, яна забегла ў ва двор” (в. Валаўск Ельскага раёна) [15; 14, 582]. Ловяць лісіцу ў міжрэччы Ужа і Цецярава [10, 298].

VI. Прасторавыя адносіны.

Перасадзіць ружу ў свой сад ці купіць ружу у балгар [13, 31; 14, 582]. Знішчыць агароджы паміж стадамі сваіх авец у балгар [13, 31].

Такім чынам, варыянты ў большасці выпадкаў супадаюць. Звычайна пры сельскагаспадарчай накіраванасці рытуальных формул маладая параўноўваецца з цялушкай, жаробкай, самкай мула, качкай, гускай, а малады – з канём, жарабём, валом, качарам, гусям. Сіметрычнасць называння хлопца і дзяўчыны аднымі і тымі ж жывёламі назіраецца ў балгар і палякаў. Калі размова ідзе пра паляванне, то тут выступаюць куніца, лісіца як персанаж маладой і паляўнічы як персанаж маладога. Нідзе, апроч як у балгар, не сустракаецца імкненне метафарычна перамясціць маладую ў прастору маладога, пры гэтым персанаж маладога не выступае: перасадзіць ружу ў сад бацькоў маладога ці аб’яднаць агароджы, у якіх пасвяцца оўцы.

Крыніцы

1. Kolberg Oskar. Lud. T. 9. Cz.I. Poznańskie. Kraków, 1963.

2. Kolberg Oskar. Obraz etnograficzny. T. 5. Mazowsze. Podlasie. Kraków, 1964.

3. Kamentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego. T.VIII.Anna Drożdż, Agnieszka Pieńczak. Zwyczaje i obrzędy weselny. Т.8.Część I. Od zalotów do ślubu cywilnego. Polskie wydawnictwo ludoznawcze. Wrocław-Cieszyn, 2004

4. Kamentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego. T.VII.Anna Drożdż. Pomoc wzajemna. Współdziałania społeczne i pomoc sąsiedzka. Wrocław-Cieszyn, 2002

5. Славянские древности. Т. 1. М., 1995.

6.  Славянские древности. Т. 3. М., 2004.

7.  Славянские древности. Т. 2. М., 1999.

8. Архіў ГГКА “Талака” Петрыкаўскі раён 1999. Запісана Л. Шчыраковай у в. Славінск Петрыкаўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Пінчук Марыі Антонаўны, 1948 г. н. у 1999 г. 9. Русский свадебный обряд/Под ред. К.В. Чистова и Т.А. Бернштайм. Л., 1978

10. Полісся України: матеріали історико-этнографічного дослідження. Вип. 3. У межиріччі Ужа і Тетерева. 1996. — Львів, 2003.

11. Вяселле: Абрад / Уклад., уступ і каментар К. А. Цвіркі. – Мн.: Бел. Навука, 2004.– 683 с.

12. Вяселле на Гомельшчыне. Укл. І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. Мн., 2003.

13. Иванова Р. Българската фолклорна сватба. София, 1984.

14. Памяць Столінскага раёна. Мн., 2003

15. Архіў ГГКА “Талака” Ельскі раён 1997. Запісана В. С. Новак у в. Валаўск Ельскага раёна Гомельскай вобл. ад Шарай Надзеі, 1907 г нар. у 1997 г.

СВАТАННЕ Ў БЕЛАРУСАЎ: ВЯСЕЛЬНЫЯ ЧЫНЫ І ДАМОВА ПРА ПАСАГ

Тоўсцік Таццяна Сватанне ў беларусаў: вясельныя чыны і дамова пра пасаг // Материалы конференции Международная научная конференция "Демографические проблемы Беларуси и духовно-нравственное здоровье нации", 22 марта 2005 г. — Гомель, 2005.

СВАТАННЕ Ў БЕЛАРУСАЎ:

ВЯСЕЛЬНЫЯ ЧЫНЫ І ДАМОВА ПРА ПАСАГ

Т. Ц. Тоўсцік

Сучасная нуклеарная сям`я мае менш трываласці, чым матрылакальная і патрылакальная сем`і, з якіх яна развілася. Што ж рабіла сям`ю больш устойлівай і якім чынам яна згубіла гэту ўстойлівасць? На маю думку яе ўстойлівасць была заснавана на сваяцкіх сувязях, жорстка вызначанай схеме ўзаемадачыненняў унутры соцыума, якая гарантавала бяспеку і матэрыяльную падтрымку сваім чальцам.

У гэтым выступе мне бы хацелася прасачыць сувязь паміж дзейнымі асобамі сватання і дамовай пра пасаг, закрануўшы гістарычны аспект пераўтварэння сям`і, прасачыўшы змены ад канца ХІХ да сярэдзіны ХХ ст. Дзейныя асобы сватання і пасаг менавіта тыя адзінкі, на якіх можна прасачыць змены, якія адбываліся ў структуры і функцыях сям`і. Такім чынам асноўнымі пытаннямі гэтай працы будуць:

• хто сватаўся,

• хто і з кім дамаўляўся пра пасаг.

Пад тэрмінам сватанне я разумею ўсе этапы дамоў паміж бакамі, якія праходзілі перад вяселлем, так як у розных мясцовасцях і ў розны час гэтыя этапы па рознаму выглядалі, называліся, і мелі розныя функцыі. Звычайна на першых этапах паведамлялася аб жаданні засватаць, а на апошніх разглядаліся канкрэтныя ўмовы правядзення вяселля і далейшага жыцця маладых.

Сватанне ўяўляе сабой дамову бакоў аб стварэнні сям’і.

Аб чым жа канкрэтна дамаўляліся беларусы ХІХ-ХХ стагоддзяў? Гэтыя дамовы можна падзяліць на два тыпа. Першы – дамовы, якія тычыліся выдаткаў бакоў на вяселле, часу і парадку правядзення вяселля. Другі тып складалі найбольш істотныя дамовы пра маёмасць, якая стане першапачатковай для маладой сям’і, з якой, разжыўшыся, яна перайдзе ў новую хату і будзе весці сваю ўласную гаспадарку. Менавіта гэты тып дамоў разглядаецца ў артыкуле ў параўнанне з дзейнымі асобамі сватання.

Немалую ролю ў рытуальнай дамове іграюць удзельнікі сватання. Больш актыўна сябе паводзяць тыя, што прыходзяць у сваты. Сярод іх могуць быць сам хлопец, сват, бацькі хлопца, бацькі дзеўкі, хросныя бацькі, браты і сёстры, дзяцькі, цёткі, іншыя сваякі, а таксама сябры хлопца, бацькі ці маці. У адпаведнасці з дзейнымі асобамі змяняўся і рытуал сватання і варыянты дамовы.

Пачнём з добра апісанага сватання з запісу канца ХІХ ст. І. В. Рубаноўскага “Вяселле ў Магілёве”. Найбольш дэтальна разглядаецца сватанне дзеўкі да хлопца.

Сватанне праходзіла ў некалькі этапаў. Першая частка называлася праведкі. На праведкі шлі сваячкі, ці сяброўкі гаспадыні. Яны прыходзілі ў дом, прыдумаўшы нейкую прычыну. Іх мэтай было даведацца, ці можна прыйсці ў сваты. Сыходзячы, як бы выпадкова пачынаюць гаварыць: “Вы сыну двор пастроілі, цяпер яго жаніць трэба, а мы вам нявесту пасаветаем: дачку Стэхвана, хазяйка харошая і пасагу дадуць харушую”[1, 222—224].

Як бычым, ужо на першым этапе сватання казалі пра пасагі маладых у адкрытую. Калі прапанова прымалася, то дамаўляцца пра канкрэтную маёмасць, якая даваляся за дачкой і сынам, прыходзілі самі бацькі будучай маладой і нехта з сваякоў. Калі справа была канчаткова ўладжана, то падпісвалі “прэдбрачную”.

У гэтым выпадку галоўнымі чыннікамі для заключэння шлюбу былі маёмасныя інтарэсы. Гэтым вызначаўся ўдзел у сватанні бацькоў жаніха і нявесты, іх бліжэйшых сваякоў і адсутнасць саміх маладых, што гаворыць пра дамову радоў і немагчымасць уплыву на выбар мужа самой маладой. Пасагі маладых былі дакладна вызначаны. Пасаг хлопца складаўся з двара, які пабудаваў яму бацька, пасаг дзеўкі — агарод, маргі, выправа. Пасагі хлопца і дзеўкі былі незалежны ад таго, хто да каго сватаўся: хлопец да дзеўкі ці дзеўка да хлопца.

У в. Цялуша Бабруйскага раёна Магілёўскай вобласці маладая брала да сябе прымака і сама ездзіла да яго сватацца. Упярод паглядзець хату і жаніха з’ездзілі бацька і брат дзеўкі і атрымалі згоду бацькоў жаніха на вяселле. Размоў пра маёмасць прымака не было, бо ніякай маёмасці ён у хату бацькоў нявесты не прыносіў. У рытуальным сватанні прымалі ўдзел маладая, яе бацька, дзяцька, цётка і пляменніца. Размова вялася пры адсутнасці жаніха паміж бацькамі.

У Гродненскай вобласці. У пач. — сяр. ХХ ст., як і ў магілёўскіх мяшчан канца ХІХ ст., было прынята даваць у пасаг зямлю, грошы ці хату, пры чым маладыя маглі жыць як у хаце, пабудаванай бацькамі маладога, так і бацькамі маладой [в. Норцавічы Дзятлаўскага раёну Гродненскай вобласці].

Вельмі часта дамоў пра пасагі не было. Сваякі маладых бралі пад увагу відавочнае багацце (зямля, скот, хата). Але ў тых выпадках, калі з першага погляду немагчыма было вызначыць, наколькі багаты супрацьлеглы бок, дамаўляліся аб пасагу на словах —- гэта было характэрна для заходняй Беларусі даваеннага часу, дзе пасаг дзяўчыне мог выдавацца грашыма — ці падпісвалі дамову, як у выпадку з мяшчанамі з Магілёва, якія да таго ж часцей былі пісьменнымі.

Найбольш волі пры сватанні меў хлопец у Мсціслаўскім павеце [1, 403—405], які сам выбіраў сабе дзеўку і знаёміўся з яе бацькам. Гэты этап сватання называецца выгляды. На другім этапе сватання да бацькоў нявесты шлі бацька хлопца і сват. Пагаварыўшы пра тое-сёе, казалі, што прыйшлі ў сваты. Дзеўка збягала пры з’яўленні сватоў. Гэты вечар называўся суглядамі. Адказ даваўся на наступны дзень — запоіны. Такім чынам, тут таксама адбывалася дамова паміж радамі.

Дамова паміж асобай і родам назіралася ў в. Цешкаў Нараўлянскага р-на Гомельскай вобласці, дзе    “малады хазяін” [в. Цешкоў Нараўлянскага раёна Гомельскай вобласці] на сватанні звяртаўся да бацькі нявесты з пытаннем “колькі перапою?” [в. Цешкоў Нараўлянскага раёна Гомельскай вобласці], маючы на ўвазе загон зямлі і вырашаў пытанне аб вяселлі. Гэта тлумачыцца тым, што хлопец ужо меў пабудаваную хату, сваю гаспадарку і быў незалежны ад бацькі.

У пасляваенны час ХХ ст. хлопец і дзеўка самастойна прымалі рашэнне аб шлюбе, дамовіўшыся да сватання. Сватанне рабіла гэта рашэнне легітымным.

Засватаць прыходзілі жаніх, бацька жаніха і хросны бацька. На гэтым сватанне — “заповінах” было вырашена, што бацькі з абодвух бакоў пабудуюць хату маладым і бацька маладой выдзяліць ім зямлю пад агарод. Гэта значыць, што былі дасягнуты дамовы другога тыпу — пра далейшае жыццё маладых. Тут жа і дамовіліся пра вяселле. Пасаг маладой, як і пасаг маладога аддалі толькі пасля ўтварэння маладымі самастойнай гаспадаркі — праз год пасля вяселля і нараджэння дзіцяці. Такім чынам пасаг маладой пэўны час не знаходзіўся ў карыстанні сям’і мужа. Такая схема ўзаемадачыненняў была і пры сватанні бацькоў інфарматаркі. Але не заўсёды бацькі будавалі хату маладым. Не было такога звычая ў в. Нямкі Веткаўскага раёна Гомельскай вобласці.

У в. Зелянковічы Глускага раёна Магілёўскай вобласці [1, 600—602] і ў в.Залессе Чачэрскага раёна Гомельскай вобласці пра пасаг дзеўкі дамаўляўся хросны бацька жаніха з бацькам нявесты. Трэба адзначыць, што чым бліжэй да Гомельскага Палесся, тым большая роля хроснага бацькі ў абрадах сватання і вяселля. Ён з’яўляўся старшым сватам і вёў вяселле [в. Каўбасічы Калінкавіцкага раёна, в. Залессе Чачэрскага раёна, в. Славінск, в. Дарашэвічы Петрыкаўскага раёна, в. Казіміраўка Лоеўскага раёна, в. Семурадцы, в. Рычоў Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці; в. Ласі Бабруйскага раёна Магілёўскай вобласці].

У супрацілегласць гэтаму звычаю ў Дзятлаўскім раёне Гродненскай вобласці сват абіраўся    жаніхом. Сват дамаўляўся з бацькай нявесты пра яе пасаг [в. Засецце, в. Норцавічы, в. Зарэчча, в. Гярбелавічы Дзятлавіцкага раёна Гродненскай вобласці]. Пасагам тут лічылі зямлю ці грошы.

Калі разглядаць карэляцыю паміж дзейнымі асобамі ў сватанні і прыняццем рашэння аб маёмасці, то, грунтуючыся на вышэй прыведзеных прыкладах, мы бачым, што да сярэдзіны ХХ ст. прымаў рашэнне аб пасагу гаспадар, пры тым, што на пачатковым этапе дзейнымі асобамі маглі быць як людзі, не адказныя за пасаг (хлопец, сват, сваякі хлопца ці гаспадыні), так і сам гаспадар. Дапамога радоў маладой сям`і залежала ад таго, наколькі яны былі ўключаны ў працэс стварэння сям`і. Калі рашэнне пра стварэнне сям`і была прэрагатывай радоў, то новая сям`я атрымлівала матэрыяльныя гарантыі. Калі рашэнне аб шлюбе прымалі самі    маладыя, то род мог як прымаць, так і не прымаць удзел у іх падтрымцы.

1. Вяселле: абрад. Мн., 1978.

ФОРМЫ ЗАКЛЮЧЭННЯ ШЛЮБУ Ў БЕЛАРУСАЎ

Тоўсцік, Таццяна Формы заключэння шлюбу ў беларусаў // Нематэрыяльная культурная спадчына славянскіх народаў: праблемы збірання, захавання, перспектывы комплекснага вывучэння. Мінск, 3—4 лютага 2005 года. Нацыянальная камісія Рэспублікі Беларусь па справах ЮНЕСКА, Беларускі дзяржаўны універсітэт культуры і мастацтваў.

ФОРМЫ ЗАКЛЮЧЭННЯ ШЛЮБУ Ў БЕЛАРУСАЎ

Тоўсцік Таццяна

Змовіны мелі вырашальнае значэнне для шлюбу і фармавання матэрыяльнай асновы сям'і. На практыцы юрыдычна значнымі прызнаваліся дзве падзеі: змовіны і вяселле, якія ў сапраўднасці мелі функцыі падрыхтоўкі і злучэння ў шлюб, надання яму публічнасці.

Вясельны абрад як працэс можна раздзяліць на тры паслядоўныя этапы: падрыхтоўчы (сватанне, запоіны, змовіны, зборная субота), вяселле, абрады пасля вяселля [1, 107]. На першым этапе адбывалася дамова радоў жаніха і нявесты (змовіны), удакладняліся найважнейшыя матэрыяльныя аспекты будучай сямейнай суполкі, тэрміны, арганізацыйныя ўмовы вяселля, запрашэнне гасцей.

Вынікі змовін у шляхты і мяшчан беларусаў афармляліся пісьмовым пагадненнем, падпісаным жаніхом і бацькам нявесты.

Вядомыя два віды сватання: 1) да нявесты і 2) да жаніха; і тры спосабы стварэння сям'і: маладая сям'я магла вылучыцца як простая (нуклеарная) сям'я або ўвайсці ў сям'ю бацькоў нявесты ці жаніха як адна з частак складанай сям’і.

Камбінацыі сватання і спосабу стварэння маладой сям'і (ці ўваходжаннем у сям’ю) могуць быць пяці відаў.

1. Сватанне дзеўкі — уваходжанне дзеўкі ў сям’ю бацькоў жаніха.

2. Сватанне хлопца — уваходжанне дзеўкі    ў сям’ю жаніха ці стварэнне маладымі простай (нуклеарнай) сям’і.

3. Сватанне хлопца — уваходжанне хлопца ў сям'ю бацькоў нявесты (прымацтва).

4. Адсутнасць сватання — уваходжанне дзеўкі ў сям'ю бацькоў жаніха.

5. Адсутнасць сватання — уваходжанне хлопца ў сям'ю бацькоў нявесты (прымацтва).

Разглядзім гэтыя варыянты паслядоўна.

1.Сватанне дзеўкі — уваходжанне дзеўкі ў сям’ю бацькоў жаніха.

Гэты выпадак агульнавядомы і не патрабуе доказу.

2.Сватанне хлопца — уваходжанне дзеўкі    ў сям’ю жаніха ці стварэнне маладымі простай (нуклеарнай) сям’і.

Падцвяржэння існавання такога віду адносін дае І.В.Рубакоўскі ў артыкуле “Вяселле (ў Магілёве)”. Перадшлюбны этап вяселля ўключаў тры этапа: праведкі (сваячкі гаспадыні, у якой дачка — нявеста, або сын — жаніх, пасылала сваіх блізкіх даведацца, ці можна ісці ў сваты); сватанне (бліжэйшая радня, дзве свахі “ідуць у сваты” ў дом жаніха ці нявесты дамаўляюцца пра шлюб, вяселле і пасаг і складаюць шлюбную дамову: “прэдбрачную”); заручыны [2, 638—645].

Падобные адносіны згуляюцца асноўным відам шлюбу ў в. Альшаны Столінскага р-на, дзе таксама адбываецца сватанне да хлопца. Бацькі дзеўкі ідуць “у набіўкі” (тэрмін сватанне мясцовым інфарматарам не знаёмы). На набіўках адбываліся змовіны і дамаўляліся пра вяселле. Структура вяселля пры гэтым не мянялася (прыезд да дзеўкі, вянчанне, вяселле ў дзеўкі, вяселле ў хлопца).

3. Сватанне хлопца — уваходжанне хлопца ў сям'ю бацькоў нявесты (прымацтва).

У сялян вёскі Цялуша Бабруйскага раёну нявеста са сваімі роднымі сватала прымака. Структура вяселля пры гэтым наступная: прыезд нявесты да жаніха, вяселле ў яго, вяселле ў нявесты.

4. Адсутнасць сватання - уваходжанне дзеўкі ў сям’ю бацькоў жаніха.

У шляхты з в. Альпень Столінскага р-ну дзеўка магла ўцякчы жыць да жаніха без бацькавага дазволу.

5. Адсутнасць сватання — уваходжанне хлопца ў сям’ю бацькоў нявесты (прымацтва).

Уваходжанне ў сям’ю бацькоў нявесты называлася прымацтвам. Па словам назіральніка з Гродзенскай губерніі, сяляне “прымакоў прымалі да сваіх дачок, калі ў іх не было сыноў. У выпадку, калі аўдавее гаспадыня, то і яна бярэ да сябе прымака, які мірна жыве з ёю на правах мужа да паўналетняга ўзросту сыноў ад першага шлюбу. І тады ён, каб пазбегнуць розных сямейных спрэчак, сам сыходзіць або ж яго праганяюць падлеткі. Калі ж у ўдавы няма дзяцей ад першага шлюбу або ў яе толькі дачка, да якой яна ў далейшым прымае прымака, то апошні становіцца паўнапраўным гаспадаром хаты” [4, 97].

Існавання розных варыянтаў стварэння сям’і ставіць пытанне аб правамернасці тэрміна “купля-продаж нявесты”, гаворка хутчэй ідзе пра дамову бакоў. Калі ў першых трох выпадкаў бакамі называюцца рады, то ў двух апошніх дамаўляюцца род і асоба.

Шлюб паводле сваёй сутнасці мае агульны характар з іншымі юрыдычнымі дачыненнямі, заснаванымі на ўзаемна выражанай волі, гэта значыць на дамове, але паводле свайго прадмета і мэты адрозніваецца ад усіх іншых пагадненняў, бо накіраваны не на дзеянні і правы, што маюць рэчавую або грашовую вартасць, а на дачыненні, вызначаныя бестэрміновай дамовай.

Згода бакоў была галоўнай умовай сапраўднасці шлюбу, яе парушэнне мела вынікам несапраўднасць шлюбу. У хрысціянскую эпоху выкраданне нявесты звычайна замацоўвалася царкоўным вянчаннем.

Пасаг.

Роля жанчыны залежыць ад таго, якая частка маёмасці была ўкладзена ў гаспадарку бацькоў жаніха.

Канцэпцыя пасагу, які гарантаваў маёмасныя інтарэсы жонкі, палягала ў тым, што на час шлюбу маёмасць, што складае пасаг, паступала ў карыстанне сям'і. У выпадку спынення шлюбу з прычыны смерці жонкі спадчына на пасаг належала дзецям, а пры іх адсутнасці ён вяртаўся асобам, якія забяспечвалі пасаг (бацькам, родным).

У Беларусі пасаг пачаткова ўносіўся жонкай у сям'ю мужа, а не яму асабіста і быў істотным укладам у сямейны гаспадарчы фонд, які ўплываў на становішча жанчыны ў новай сям'і. Пасаг на працягу шлюбу заставаўся ў распараджэнні сям'і як частка супольнай сямейнай маёмасці [3].

Пасаг на беларускім Палессі абавязкова ўключаў тканае нявестай ці яе раднёй (рушнікі, адзенне і г.д.) і ў дадатак да гэтага ў залежнасці ад мясцовасці: 1) міску і талерку, 2) скот, 3) надзел зямлі.

У в. Альпень Столінскага р-на жанчына перадавала свой надзел дачкам. Гэта значыць, што спадчына перадавалася і па мацярынскай лініі.

Бібліяграфія

1. Беларуская міфалогія: Энцыклапед. Слоўн. / С. Санько, Т. Валодзіна, У. Васілевіч і інш. — Мн., 2004. — 592 с.

2. Дембровецкий А. С. Опыт описания Могилевской губернии: В 3 кн. — Могилев, 1882. Кн. 1.

3. Дзербіна Г. Права і сям'я ў Беларусі эпохі Рэнесансу. — Мн.: Тэхналогія, 1997.

4. Шейн П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. — Спб., 1902. Т. 3.

СВАТАННЕ ЯК ГІСТАРЫЧНА-КУЛЬТУРНАЯ КАШТОЎНАСЦЬ

Тоўсцік, Таццяна Сватанне як гісторыка-культурная каштоўнасць // II Няфёдаўскія чытанні. З подзвігам у сэрцы: тэма Вялікай Айчыннай вайны ў беларускім мастацтве XX — пачатку ХХІ стагоддзя: Зб. матэрыялаў Міжнароднай навукова-творчай канферэнцыі (г. Мінск, 24—25.03.2005) / Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў, Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору. — Мінск: Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў, 2005. — С. 143—144.

СВАТАННЕ ЯК ГІСТАРЫЧНА-КУЛЬТУРНАЯ КАШТОЎНАСЦЬ

Т. Ц. Толсцік (Гомель)

Гістарычна-культурным здабыткам з`яўляецца сукупнасць адметных вынікаў і сведкаў гістарычнага і духоўнага развіцця народа Беларусі, увасобленых у гісторыка-культурныя каштоўнасці. На маю думку адным з такіх здабыткаў з`яўляецца сватанне. Пад сватаннем я разумею ўсе этапы дамоў пра шлюб паміж бакамі, якія праходзілі перад вяселлем, так як у розных мясцовасцях і ў розны час гэтыя этапы па рознаму выглядалі, называліся, і мелі розныя функцыі. Звычайна на першых этапах паведамлялася аб жаданні засватаць, а на апошніх разглядаліся канкрэтныя ўмовы правядзення вяселля і далейшага жыцця маладых.

Гістарычна-культурная каштоўнасць – гэта найбольш адметныя матэрыяльныя аб`екты і нематэрыяльныя праявы чалавечай творчасці, якія маюць адметныя духоўныя, эстэтычныя і дакументальныя вартасці. Каштоўнасць сватання ў яе ролі злучэння і дэманстравання адносін сваяцтва паміж асобамі і паміж радамі. Калі разумець сватанне як дамову, то нават у сучасным гарадскім грамадстве яно існуе і па сутнасці не можа знікнуць, бо перад тым як пачаць сумеснае жыццё, аб яго ўмовах неабходна дамовіца. Мінімальныя носьбіты сватання – хлопец і дзеўка, якія вырашылі ажаніцца. Сацыяльныя ўмовы існавання – постіндустрыльнае грамадства. Тым больш існаванне сватання відавочна ва ўмовах радавога грамадства, якое да сённяшняга часу назіраецца ў вёсцы, дзе дамовы адбываюцца паміж радамі, якія бяруць на сябе частку адказнасці за дабрабыт маладой сям`і, між тым як прыняцце рашэння аб шлюбе належыць самім маладым. Немалую ролю іграюць удзельнікі сватання. Больш актыўна сябе паводзяць тыя, хто прыходзяць у сваты. Сярод іх могуць быць сам хлопец, сват, бацькі хлопца, бацькі дзеўкі, хросныя бацькі, браты і сёстры, дзядзькі, цёткі, іншыя сваякі, а таксама сябры хлопца, бацькі ці маці. Сваю адказнасць род ажыццяўляе ў форме пасагу і перапою. Пасаг даюць маці і бацька маладых перад вяселлем, а іншыя сваякі надзяляюць маладых у час вяселля, абяцаючы на каравай тое, што аддаюць праз нейкі час у новаствораную сям`ю.

Калі разглядаць карэляцыю паміж дзейнымі асобамі ў сватанні і прыняццем рашэння аб маёмасці, то, грунтуючыся на вышэй прыведзеных прыкладах, мы бачым, што да сярэдзіны ХХ ст. прымаў рашэнне аб пасагу гаспадар, пры тым, што на пачатковым этапе дзейнымі асобамі маглі быць як людзі, не адказныя за пасаг (хлопец, сват, сваякі хлопца ці гаспадыні), так і сам гаспадар. Дапамога радоў маладой сям`і залежала ад таго, наколькі яны былі ўключаны ў працэс стварэння сям`і. Калі рашэнне пра стварэнне сям`і была прэрагатывай радоў, то новая сям`я атрымлівала матэрыяльныя гарантыі. Калі рашэнне аб шлюбе прымалі самі маладыя, то род мог як прымаць, так і не прымаць удзел у іх падтрымцы.

Вось прыклад сватання ў в. Курганне Рагачоўскага раёна Гомельскай вобласці пасляваеннага час ХХ ст. Хлопец і дзеўка самастойна прымалі рашэнне аб шлюбе, дамовіўшыся да сватання. Сватанне рабіла гэта рашэнне легітымным. Засватаць прыходзілі жаніх, бацька жаніха і хросны бацька. На гэтым сватанне –“заповінах” было вырашана, што бацькі з абодвух бакоў пабудуюць хату маладым і бацька маладой выдзеліць ім зямлю пад агарод. Гэта значыць, што былі дасягнуты дамовы другога тыпу — пра далейшае жыццё маладых. Тут жа і дамовіліся пра вяселле. Пасаг маладой, як і пасаг маладога аддалі толькі пасля ўтварэння маладымі самастойнай гаспадаркі — праз год пасля вяселля і нараджэння дзіцяці. Такім чынам пасаг маладой зусім не знаходзіўся ў карыстанні сям’і мужа. Такая схема ўзаемадачыненняў была і пры сватанні бацькоў інфарматаркі. Але не заўсёды бацькі будавалі хату маладым. Так, не было такога звычая ў в. Нямкі Веткаўскага раёна Гомельскай вобласці. 

Пасаг мае доўгую гісторыю. Што давалі ў пасаг, залежала ад таго, ці прыносіўся пасаг у агульную сям`ю сужэнца, ці маладыя стваралі асобную сям`ю. Пасаг мог вагацца ад талеркі з лыжкай (в. Чэрнічы Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці) да выгана зямлі (в. Казіміраўка Лоеўскага раёна Гомельскай вобласці). Распаўсюджаным пасагам была пасцель (рушнікі, кубел) – в. Шарын Ельскага раёна, в. Олба Жлобінскага раёна, в. Пыхань Веткаўскага раёна Гомельскай вобласці. Часам зямля, скот і куфар мелі розныя варыяцыі (в. Гарбавічы Калінкавіцкага раёна, в. Зялёная паляна Кармянскага раёна, в. Новыя Залюцічы Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці, в. Альпень Столінскага раёна Брэстскай вобласці. У магілёўскіх мяшчан пасаг хлопца складаўся з двара, які пабудаваў яму бацька, пасаг дзеўкі — агарод, маргі, выправа [1, 222—224].

Перапой давалі ў час вяселля, праз нейкі час пасля вяселля (але не больш, чым праз год) і пры выхадзе маладых з сям`і бацькоў, у якіх яны жылі першы час пасля вяселля. “Каліся ішла замуж, дак дарылі подаркі і запісвалі ўсё на столі. Вот беруць вілкі, значыць дзеляць каровай там, вызываюць, і еты сват ужо, другі ці трэці пішаць, чырыць на столі. Да, та ужэ курыцу дорыць, запісвуе. Глядзіць, штоб аддала. Тыя ўжо вутку дораць – тожэ. Тая парася – тожэ. І чыруць буквы етыя. Ці парасі, ці курыца, ці што-небудзь. Ужэ там по восені ці по весне, як вычруць тую” (в. Казіміраўка Лоеўскага раёна Гомельскай вобласці).

Пры ўсёй разнастайнасці матэрыяльнага заахвочвання маладой сям`і пасагі і перапоі ў кожнай азначанай вёсцы былі дакладна вызначаны. Галоўнымі чыннікамі для заключэння шлюбу былі маёмасныя інтарэсы. Гэтым вызначаўся ўдзел у сватанні бацькоў жаніха і нявесты, іх бліжэйшых сваякоў. Устойлівасць традыцыйнай сям`і была заснавана на сваяцкіх сувязях, жорстка вызначанай схеме ўзаемадачыненняў унутры соцыума, якая гарантавала бяспеку сваім чальцам і матэрыяльную падтрымку. Такім чынам, маладая сям`я адчувала бяспеку і падтрымку грамадства. Менавіта гэта дазволіла ёй даіснаваць да нашых дзён. Перарыў сваяцкіх сувязяў і адсутнасць падтрымкі негатыўна адбіваецца на яе сённяшнім становішчы і з`яўляецца небяспекай для сям`і як для гістарычна-культурнага здабытка. Увасобленныя духоўныя каштоўнасці, сутнасць ці адметныя вартасці поўнасцю ці часткова губляюцца са знікненнем іх стваральнікаў, носьбітаў ці змяненнем сацыяльных умоў іх існавання.

1. Вяселле: абрад. Мн., 1978.

НАРМАТЫЎНАСЦЬ КІРАВАННЯ ЯК КУЛЬТУРНЫ ФЕНОМЕН

Тоўсцік, Таццяна Нарматыўнасць кіравання як сацыяльны феномен // Сборник Второго Международного конгресса "Психология и социология в бизнесе: актуальные проблемы современности" Минск, 21-22 апреля 2007 — Минск, 2007. — С. 65-67.

НАРМАТЫЎНАСЦЬ КІРАВАННЯ ЯК КУЛЬТУРНЫ ФЕНОМЕН

Т. Ц. Тоўсцік, аспірантка,

Школа сацыяльных навук, Польская Акадэмія Навук

У сучасным свеце бізнес звязваецца з наяўнасцю нейкай групы, каманды, якая здабывае грошы (забяспечвае свае патрэбы шляхам забеспячэння патрэб іншых людзей). Такім чынам адразу выяўляецца сувязь бізнесу (грошы) і сацыялогіі (група, каманда), псіхалогіі (патрэбы). 

Калі пачынаеш уяўляць паняцце бізнес, то спачатку прыходзіць на думку калектыў людзей, якімсьці чынам кіруемы, які здабывае грошы. Успамінаюцца амерыканскія фільмы з бязлітаснай пагоняй за грошамі, прыгожыя офісы, канкурэнты… Уся культура амерыканскага бізнесу, такая далёкая ад нас, як і сама амерыканская культура. Цяжка ўявіць сябе беларускі бізнес знешняму назіральніку. Першае – ён не такі развіты, як амерыканскі, другое – па гэтай прычыне закрыты, па трэцяе – мае другія культурныя арыенціры. 

У сваім дакладзе я бы хацела закрануць пытанне нарматыўнасці кіравання як магчымасці кіравання ўвогуле. Ні водны чалавек ні воднага грамадства не будзе нічога рабіць дабравольна, калі ён не можа ўпісаць прапанаваную норму паводзін у стэрэатып сваіх асабістых паводзін. Міжасабовая камунікацыя абапіраецца на індывідуальны вопыт і магчыма толькі пры пэўнай ступені яго існаванні ў удзельнікаў кантакту. 

Аперацыйныя параметры для апісання ўплыву культуры на дзейнасць чалавека і развіццё грамадства былі сфармуляваны ў працах антраполагаў Ф.Клукхона і Ф.Шрадбэка, лінгвіста і антраполага Э.Хола, сацыёлага і псіхолага Г.Хафстэдэ. Клукхон і Шрадбек звярнулі ўвагу на культурную розніцу ў сістэмах каштоўнасцяў, якія ў асноўным складаюць карціну свету дадзенай культуры. Ў гэтую карціну свету ўваходзяць такія фундаментальныя рэчы, як стаўленне да часу, да дзейнасці, да прыроды, уяўленні пра каштоўнасці міжасабовых зносін. Па меры развіцця многіх краін і рэгіёнаў, рэвалюцыйных змен у тэхналогіі, глабалізацыі бізнесу шчыльнасць і інтэнсіўнасць кантактаў паміж прадстаўнікамі розных культур павялічвалася і працягвае павялічвацца. Гэтыя практычныя патрэбы былі падтрыманы зменамі ў грамадскай свядомасці і культуры і, у першую чаргу, постмадэрнісцкай адмовай ад еўрацэнтрычных падыходаў у гуманітарных і грамадскіх навуках.

Вядомы сацыёлаг і спецыяліст па тэорыі кіравання Гірт Хафстэдэ ў выніку праведзенага ім у канцы 1970-х гадоў шырокага даследавання змог сфармуліраваць чатыры прыналежнасці, якія апісваюць нацыянальныя культуры адносна адна адной па шкале кожнага з параметраў.

Дыстанцыя ўлады. Ступень, у якой грамадства прымае нераўнамерны падзел улады паміж яго членамі. У культурах з нізкай дыстанцыяй улады (напрыклад, у Скандынавіі) камунікатыўны стыль палітыкаў відавочна адрозніваецца, напрыклад ад Турцыі, дзе палітык павінен выпраменьваць паважнасць і магутнасць. 

Індывідуалізм. Ступень, у якой грамадства згодна з тым, што погляды і дзеянні асобнай адзінкі могуць быць незалежны ад калектыўных альбо групавых перакананняў і дзеянняў (ЗША) Калектывізм, наадварот, азначае, што людзі павінны суадносіць свае перакананні і учынкі з тым, што лічыць група (сям’я, арганізацыя, партыя). У такіх культурах (Лацінская Амерыка, арабскі Усход, паўднёва-ўсходняя Азія) у выбары, які ажыццяўляе індывідуум, вельмі вялікая роля групы – напрыклад, сям’і. 

Пазбяганне нявызначанасці. Ступень, у якой члены грамадства адчуваюць сябе няўпэўнена ў нявызначаных, датэрмінова не сканструяваных сітуацыях і не спрабуюць пазбегчы іх шляхам выпрацавання правіл, формул і рытуалаў і адмаўляюцца мірыцца з паводзінамі, якія адхіляюцца ад стандарту. Грамадства з высокай ступенню пазбяганне нявызначанасці баяцца інавацый, падтрымліваюць шуканні абсалютнай ісціны. Тут прыкладам можа служыць Беларусь і Польшча.

Арыентацыя на дасягненне поспеху. Ступень, у якой грамадства арыентавана на дасягненне поспеху, націск, рашэнне задач, набыццё рэчаў. Гэта супрацьпастаўляецца ідэям якасці жыцця – клопату пра іншых, салідарнасці з групай, дапамозе меней удалым. Культуры яўна арыентаваныя на дасягненне поспеху супрацьпастаўляюць традыцыйныя мужчынскія і жаночыя сацыяльныя ролі. Поспех – у тым ліку і для жанчын – асацыіруецца з праявамі “мужчынскіх” якасцяў. Да культур высока арыентаваных на дасягненне поспеху ў роўнай ступені прыналежаць супрацьлеглыя ва многіх іншых адносінах ЗША і Японія. Да культур нізка арыентаваных на дасягненне поспеху – скандынаўскія краіны.

Бізнес як культурны феномен носіць нацыянальны характар. Уся гама чалавечых узаемаадносін (практык рэагавання на сітуацыю, паразумення паміж партнёрамі, практык здабыцця ведаў, практык настаўніцтва) адлюстроўваецца ў бізнесе. Уся антрапалогія чалавецтва выяўляе сабой антрапалогію бізнесу і падзяляецца на дзве сферы дзейнасці: бізнес сярод сваякоў (польскі тэрмін ‘gospodarka rodzinna’, ангельскі – family business) і паза сваяцкімі сувязямі. Сучасны распад сваяцкіх сувязяў, які фіксуюць заходнія сацыёлагі, звязваецца імі менавіта з распадам гаспадаркі, пабудаванай на сваяцкіх сувязях. На Беларусі сваяцкае гаспадаранне моцна захоўваецца на вёсцы, чаму спрыяюць

    • цяжкія ўмовы жыцця, якія абмяжоўваюць індывідуалізацыю адзінак сваяцкай сістэмы,

    • адсутнасць неабходнасці ў грашовых адносінах паміж сваякамі, практыкаванне недыферэнцыйнай аплаты ў выглядзе прац за паслугі альбо платы натуральнымі прадуктамі,

    • адсутнасць раздзялення працы на сям’ю і бізнесу.

Усе гэтыя фактары, а таксама векавая практыка адносін у сферы сваяцкага бізнесу робяць яго неверагодна ўстойлівым нават у самых горшых умовах. 

Канцэнтрацыя ўвагі на гаспадары-вяскоўцы актуальна па той простай прычыне, што менавіта яна стала вядучай нормай паводзін у кіраванні беларускай дзяржавай і вытворчымі, гандлёвымі арганізацыямі. Сучаснае старэйшае звяно беларускіх кіраўнікоў з'яўляецца па паходжанню вяскоўцамі.

Для апісання беларускага тыпу кіравання неабходна засяродзіцца на выяўленні нацыянальнай і этнічнай спецыфікі малых вясковых калектываў як рэпрэзентатыўных адзінак, на базе якіх магчыма развіццё ідэі беларускага бізнесу. Такім шляхам магчыма дасягнуць выяўлення традыцыйных канцэптаў, з дапамогаю якіх можна апісаць кіраванне ў сямейных вясковых калектывах і ў макрагрупах; мадэль традыцыйных ведаў па кіраванню ў гэтых калектывах; выявіць магчымасць параўнання паміж этнічнымі і рэгіянальнымі сістэмамі кіравання ў сямейных вясковых вытворчых калектывах і іх прадукцыйнасцю.

ВЫЯЎЛЕННЕ ПРАСТОРАВА-ЧАСАВЫХ АДНОСІН У МІФІЧНАЙ І РЭАЛЬНАЙ ПРАСТОРЫ СЮЖЭТА: НА МАТЭРЫЯЛЕ КАЛЯДНЫХ І ВЯСНОВЫХ ПЕСЕНЬ ГОМЕЛЬСКАЙ ВОБЛАСЦІ

 Тоўсцік Т. Ц. Выяўленне прасторава-часавых адносін у міфічнай і рэальнай прасторы сюжэта: (на матэрыяле калядных і вясновых песень Гомельскай вобласці) // Текст. Язык. Человек: сборник научных трудов : в 2 ч. / Министерство образования Республики Беларусь, Мозырский государственный педагогический университет им. И. П. Шамякина; [ответственные редакторы: С. Б. Кураш, В. Ф. Русецкий]. — Ч. 2. Мазырь, 2007 — С. 100--102

ВЫЯЎЛЕННЕ ПРАСТОРАВА-ЧАСАВЫХ АДНОСІН У 

МІФІЧНАЙ І РЭАЛЬНАЙ ПРАСТОРЫ СЮЖЭТА:

НА МАТЭРЫЯЛЕ КАЛЯДНЫХ І ВЯСНОВЫХ ПЕСЕНЬ 

ГОМЕЛЬСКАЙ ВОБЛАСЦІ

Тоўсцік Т. Ц.

Аб’ект даследавання - калядныя і вясновыя песні Гомельскай вобласці як сістэма ведаў. Мэтай даследавання было прадэманстраваць паралелі ці іх адсутнасць паміж дзеяннямі, якія адбываюцца у песні і дзеяннямі асоб, якімі гэтыя песні спяваюцца. Задачай даследавання з’яўляецца выяўленне прасторава-часавых адносін у міфічнай і рэальнай прасторы сюжэта песень.

Для аналізу святаў і абрадаў быў выкарыстаны матэрыял, сабраны на працягу 1994-2003 гадоў Гомельскай Гарадской Краязнаўчай арганізацыяй “Талака” і кандыдатам філалагічных навук В.С.Новак, якая працуе ў ГДУ імя Ф. Скарыны. У працы мы карысталіся тэрмінамі У. І. Тапарова [1], С. Санько [2] (іх тэорыяй пра першаснасць дзейніка над прасторай і часам), паняцце міфічнасці мы пазычылі ў Клода Леві Строса [3], скарысталіся сюжэтным падзелам калядных песень Л. Н. Вінаградавай [4], артыкуламі “Слоўніка старажытнасцей” [5] дапамаглі нам у аналізе сабраных песень перыяду ад Каляд да Купалля пры іх суадноснасці з абрадам, часткай якіх з’яўляецца выкананне дэманстраваных песень, а таксама пры аналізе персанажаў, рэалій, якія прысутнічаюць у тэкстах. Унутраная класіфікацыя каляндарных звычаяў і абрадаў агаворваецца паводле пор года або сезонна-вытворчых цыклаў і фіксуецца з дапамогай царкоўнага калeндарa. Падзел на цыклы і паэтапны, храналагічны ў дачыненні года разгляд звычаяў і абрадаў дазваляюць бачыць іх у арганічнай сувязі з жыццём і працай чалавека.

Мы разгледзім сюжэты калядных і вясновых песень з боку часу, прасторы і дзейніка ці персанажа. Песні разглядаюцца як варыянт міфа, адпаведна маюць міфічны час, міфічную прастору і міфічнага персанажа ці, інакш кажучы, ідэальны час, ідэальную прастору і ідэальны персанаж з большым ухілам ў бок дзейніка ці персанажа, як дамінуючага і канструктуруючага элемента згодна з думкамі У. І. Тапарова і С. Санько. “Тое, як персанаж дзейнічае, шмат у чым залежыць ад таго, што ён сабой уяўляе” [6]. “Істотна толькі тое, што сакралізавана”, а сакралізавана толькі тое, што народжана пры

акце тварэння” [1].”Значэнне міфа ў тым, што падзеі, якія маюць месца ў дадзены момант часу, існуюць па-за часам” [3]. Абапіраючыся на гэтыя палажэнні мы падзелім наш матэрыял на прымеркаваны да пор года і гаспадарчых работ і не прымеркаваны у залежнасці ад таго накладаюцца ці не накладаюцца ў іх міфічны і сапраўдны час. Гэтае налажэнне залежыць ад таго, ці ў поўную меру рэалізуюцца характарыстыкі дзейніка. Мы разглядзім з пункту гледжання прасторы і часу калядныя тэксты. Сюжэтныя сітуацыі, ў якіх супадаюць міфічны і сапраўдны час пазначаны курсівам, a сюжэтныя сітуацыі, ў якіх супадаюць міфічны і сапраўдны час, пазначаны паўтлустым курсівам.

1. Калядныя песні і прыказкі.

1.1. Якія выконваюцца калядоўшчыкамі (літаральна – людзьмі з вуліцы) суадносна з класіфікацыяй Л. Н. Вінаградавай [4].

1. Калядныя песні і прыказкі.

1.1. Якія выконваюцца калядоўшчыкамі.

1.1.1. Вітальныя словы, просьба дазволу калядаваць.

Сюжэтныя сітуацыі. ”Каўбасу чую,”“Ці пусціце казлоў,“ Мы не самі прышлі,”“Пазвольце спяваць!”, “Гаспадані,” “Адчыні акно.”

1.1.2. Песні, дзе узгадваецца Ісус Хрыстос.

Сюжэтныя сітуацыі. “Спрад вешні,”, “Два анголы,”“Госпад купаўся,”“Ангол прыляцеў,” “Ірад,” “Тры праздніка,” “Растворылося неба,” “Новіна,” “Божа маці рызы прала,” “Парадзіла, спавіла сына.”

1.1.3. Песні, прысвечаныя гаспадарам і іх дарослым дзецям.

1.1.3.1. Песні, прысвечаныя гаспадару.

Сюжэтныя сітуацыі. “Ці дома?”, “Ці дома?+3 гасцінчыкі+перавоз,” “Ці дома?+3 госця,” “Ці дома?+ці дома пані твая?”

1.1.3.1. Песні, прысвечаныя гаспадыні.

Сюжэтныя сітуацыі. “Здарова семеюшка?”, “Ілля на Васіля нося дугу, дзе махне... Няхай, цётачка, Бог памагае.”

1.1.4. Песні пра казу і перапёлку.

1.1.4. Песні пра казу.

Сюжэтныя сітуацыі. “Рогі праела+стогі,” “Рогі праела+каза расла+стогі,” “ Рогі праела+расхадзіся+дары,” “Стогі,” “Жыта родзіць+родзіць казеня,” “Козлік развесяліся+дары,” “Дары,” “Казёл паварочайся+стогі,” “Мерачка скупая+каза расла.”

1.1.4. Песні пра перапёлку.

Сюжэтнaя сітуацыя. “Адкуль вышла?”

1.1.5. Песні пра Каляду.

Сюжэтныя сітуацыі. “Прыехала Каляда+Гаспадыня, жані сына!”, “Прыйшла Каляда+пірагі прынесла,” “Прыехала Каляда+Чым даруеш?”, “Прыехала Каляда+Маці піражкі пекла.”

1.2.Прыказкі, якія кажуцца у хаце сваякамі на каляднай вячэры, калі завуць мароза і птушак.

Сюжэтныя сітуацыi. “Мароз, хадзі куццю есці,” “Мароз, хадзі куццю есці+жалезная пуга,” “Мароз, хадзі куццю есці+па лету не бывай,” “Робейкі, хадзіце куццю есці+па лету не бывайце.”

2.Веснавыя песні і прыказкі.

2.1.Песні, якімі гукаюць вясну.

Сюжэтныя сітуацыі. “Ці була зіма?”, “Дзе твая дачка?+спляту нучкі,” “Дурна замуж пайшла,” “Пад лёд кужэлькі,” “Вол бушуе,” “Вясна, прыдзі!”, “Што прынесла?”

2.2. Карагодныя песні, якія выконваюцца на Стрэчанне(Запускі), Саракі, Благавешчанне, Вялікдзень, Ушэсце.

Сюжэтныя сітуацыі. “Мудрованька пахне,” “Дзеўкі карагоды вадзілі+укланюся,” “Вышчыпну вінаградачку,” “Брат і сястра,”“Ванюшу маці сабірала ў дарогу,” “У карагодзе выбіраю,” “Убілі маладога казака. Абсадзілі маліну калінай,” “Гуляла парачка(гульня),” “Вуліца мала,” “Вуліца мала+выбіраю,” “Каліна – дуб, дзеўка – хлопец,” “Хто жонкі не мае, той ...”, “Дзеўкі карагоды вадзілі+за чацвёртага пайду,” “Атрубалі жабке лапку,” “Дзешавой тавар,” “Шырокае возера – вуліца, арол – гусачка, хлопец – дзеўка,” “Салдацік. Убіла брата,” “Павяду стралу на вуліцу,” “Дзевачкі-сястрыцы, падайце...”, “Мілы захварэў.Тры гадзіны дзеўка хадзіла за вадой,”:“Хлопец прадае каня” “Страла ўбіла молайца.”

2.3. Карагодныя песні, якія выконваюцца на Троіцу.

Сюжэтныя сітуацыі. “Кропе,” “Проса,” “Дрэма,” “Перапёлка,” “Пчолы. Бацька – свёкар.”

2.4. Карагодныя песні, якія выконваюцца на Юр’е.

Сюжэтныя сітуацыі. “Па жэрдачке шла. Мілы,” “ Юр’еўскі карагод,” “У сусед веліка сямейка,” “Лён,” “Бычкі бушуюць,” “Каліна зялёная,” “Шоўкавая трава,” “Бог. Дзеўка – забойца дзяцей.”

2.5. Песні і замовы на карову, прымеркаваныя да Юр’я.

Сюжэтныя сітуацыі. “Рікнула карованька,” “Пасіся, кароўка,” “Пчолы,” “Сівы волы.”

2.6.Лясныя песні, якія выконваюцца пры выпасе кароў і ў ягадах.

Сюжэтныя сітуацыі. “Жураўлі,” “Каліна,” “Прыбудзь, міленькі!”

2.7.Купальскія песні.

Сюжэтныя сітуацыі. “Крадзём хлопца,” “Іван купаўся. Барада дрыжыць,” “Пойдзем, Ваня, у чыста поле!”, “Шла Купалка. Жыта пільнаваць,” “Ноч малая,” “Вяночкі ў лузе,” “Рана замуж.”

Як бачым, зімовыя песні ў большай частцы не звязаны з цяперашнім часам. Гэта абсалютна справядліва да песень гаспадарчага цыклу, у якіх галоўная мэта – падкрэсліць якасці руплівага гаспадара, асноўная праца якога адбываецца ў полі, на паляванні, на вайне. Часам гаспадар з гаспадыняй займаюцца працай у сваім падворку, у гумне, у хаце, у царкве – тады міфалагічны і цяперашні час супадаюць. Персанажы будуюць прастору і час. Гаспадар засцілае сталы, сядзіць за сталом з госпадам Богам, арэ , даглядае пчол. Дзеўка – каралеўна, упрыгожваецца, атрымоўвае падарункі, жне жыта, шые кашулечку, пасе бычку, прадзе нучку, трымае перавоз. Хлопец ходзіць з канём па двару, едзе на паляванне, на вайну, у вандроўку, па нявесту, арэ поле. Цікавы і неадназначна разглядаецца ў навуковай літаратуры персанаж казы [7]. Зробім і сваю спробу растлумачыць яе дзіўныя паводзіны з пункту гледжання сучаснай практыкі. Каза, на нашу думку, мае некалькі ўвасабленняў. Як нядбайная гаспадыня – якая ў той жа час не перастае выглядаць па казінаму і жыць у сваім прыродным асяроддзі – яна праела рогі на соль, іначай кажучы, прадала рогі, каб набыць соль, і раскідала дзетак па лесе. Як дзікая жывёліна, яна жыве ў лесе і сустракае там воўка, зайца, а потым стральцоў. Што тычыцца такіх персанажаў, як Каляда і Мароз, то яны з’яўляюцца толькі на святы, таму і ў гэтым выпадку міфалагічны і цяперашні час супадаюць. Такім чынам, міфалагічны і цяперашні час залежаць ад дзейніка. У вясновых песнях міфалагічны і цяперашні час супадаюць, іх мэта – загукаць вясну. Выключэннем з’яўляюцца песні, выконваемыя ў час провадаў вясны ці Стралы, у якіх гаворыцца пра забойства. “Стрэльныя”(тэрмін выканаўцаў) песні па меркаванню прыхільніка школы Н. І. Талстога Ю. І. Смірнова з’яўляюцца баладамі і толькі сюжэтна былі прымеркаваны да Стралы [8].

У веснавых песнях часцей за ўсё міфічная і рэальная прастора супадаюць. Дзейнік у абрадавых песнях калядна-вясновага перыяду займае першаснае месца. Якасныя характарыстыкі дзейніка вызначаюць і час і прастору. Калі праяўленне якасцей дзейніка немагчымы ў цяперашнім часе і прасторы, то выканаўцамі абраду і песень выбіраецца міфічны час і прастора. Наваі хутчэй наадварот. Міфічныя час і прастора існуюць заўсёды і незалежна ад рэальнай сітуацыі, а цяперашнія час і прастора у спрыяльных умовах для выяўлення якасцей дзейніка супадаюць з міфічнымі часам і прасторай. Часцей гэта адбываецца ўвесну, калі вяртанне да пачатку Сусвету (а міфічны час і прастора – гэта нязменныя катэгорыі пачатку Сусвету) стымулюе вясновае ўзбуджэнне прыроды і заахвочвае людзей да заняткаў сельска-гаспадарчай працай і заляцання, а потым шлюбу.

Літаратура

1. Топоров В.Н. О ритуале. Введение в проблематику. – М., 1988.

2. Санько С. Курс лекцый. Беларуская культурная традыцыя. Санько С. Некаторыя падставовыя прасторавыя і часавыя структуры ў беларускім фальклоры.// Крыўя. – Мн., 1998, №3.

3. Клод Леви-Строс. Структурная антропология. – М., 1985.

4. Виноградова Л. Н. Зимняя календарная поэзия западных и восточных славян. – М., 1982.

5. Славянские древности. Т.1. – М., 1996. Славянские древности. Т.2. – М., 1996.

6. Новик Е. С. Система персонажей русской волшебной сказки.// Типологические исследования по фольклору: Сборник статей Владимира Яковлевича Проппа (1895-1970). М., 1975. С. 217.

7. Ковалёва Р. М. Феномен Колядных «хождений» и «вождений» козы.//Восточно-славянский фольклор: поиски новых подходов. – Молодечно, 2000.

8. Смирнов Ю. И. Эпика Полесья // Славянский и балканский фольклор. – М., 1978, с. 103.

Дадатак 1.

Песьні да сюжэтаў з указаннем месцаў іх запісу і выканання.

1.1.1. Вітальныя словы, прозьба дазволу пакалядаваць.

-”Каўбасу чую.”: в. Семурадцы Жыткавіцкага р-на, в. Вышалаў, Дарашэвічы Петрыкаўскага р-на.

-“Ці пусціце казлоў?”: в. Залюцічы, Чыжоўчын хутар Жыткавіцкага р-на.

-“ Мы не самі прышлі.”: в. Валаўск Ельскага р-на.

-“пазвольце спяваць!”: в. Славінск, Ляскавічы, Дарашэвічы Петрыкаўскага р-на.

-“Гаспадані.”: в. Чэрнічы Жыткавіцкага р-на.

-“Адчыні акно.”: Чыжоўчын хутар Жыткавіцкага р-на.

1.1.2. Песні, дзе узгадваецца Ісус Хрыстос.

-“Спрад вешні.”: в. Шарын Ельскага р-на.

-“Два анголы.”: в. Грыдня Нараўлянскага р-на, в. Замошша Лельчыцкага р-на, в. Валаўск Ельскага р-на, в. Дарашэвічы, Турок Нараўлянскага р-на, в.Грабаў Жыткавіцкага р-на.

-“Госпад купаўся”: в. Антонаў Нараўлянскага р-на, в. Таўстыкі Жлобінскага р-на.

-“Ангол прыляцеў.”: в. Ананчыцы Салігорскага р-на Мінскага р-на, в.Грабаў, Семурадцы Жыткавіцкага р-на.

-“Ірад”: в. Антонаў Нараўлянскага р-на, в. Ясенок Хойніцкага р-на, в. Шарын Ельскага р-на, в. Мілевічы, Семурадцы Жыткацкага р-на.

-“Тры праздніка”: в. Завойцы Нараўлянскага р-на, в. Валаўск Ельскага р-на,

-“Растворылося неба”: в. Антонаў Нараўлянскага р-на,

-“Новіна”: в. Грушаўка Нараўлянскага р-на, в. Ясенок Хойніцкага р-на, в. Агародня гомельская Добрушскага р-на

-“Божа маці рызы прала.”: в. Ананчыцы Салігорскага р-на Мінскага р-на,

-“Парадзіла, спавіла сына.”: в. Мілевічы, Пагост, Грабаў Жыткацкага р-на.

1.1.3. Песні, прысвечаныя гаспадарам і іх дарослым дзецям.

1.1.3.1. Песні, прысвечаныя гаспадару.

-“Ці дома?”: в. Чэрнічы, Пагост, Семурадцы Жыткавіцкага р-на.

-“Ці дома?+3 гасцінчыкі+перавоз”: в. Снядзін Петрыкаўскага р-на.

-“Ці дома?+3 госця”: в. Семурадцы Жыткавіцкага р-на.

-“Ці дома?+ці дома пані твая?”: в. Мілевічы Жыткавіцкага р-на.

1.1.3.1. Песні, прысвечаныя гаспадыні.

-“Здарова семеюшка?”: в. Шэрахаўская Буда Кармянскага р-на.

-“Ілля на Васіля нося дугу, дзе махне... Няхай, цётачка, Бог памагае”: в. Агародня Гомельская Добрушскага р-на.

1.1.4. Песні пра казу і перапёлку.

1.1.4. Песні пра казу.

-“Рогі праела+стогі”: в. Арба Жлобінскага р-на.

-“Рогі праела+каза расла+стогі”: в. Ляды Жлобінскага р-на.

-“ Рогі праела+расхадзіся+дары”: в. Снядзін Петрыкаўскага р-на.

-“Стогі”: в. Турок Петрыкаўскага р-на.

-“Жыта родзіць+родзіць казеня”: в. Пагост Жыткавіцкага р-на.

-“Козлік развесяліся+дары”: в. Грабаў Жыткавіцкага р-на.

-“Дары”: в. Залюцічы Жыткавіцкага р-на.

-“Казёл паварочайся+стогі”: в. Залюцічы Жыткавіцкага р-на.

-“Мерачка скупая+каза расла”: в. Ляды Жлобінскага р-на.

1.1.4. Песні пра перапёлку.

-“Адкуль вышла?”: в. Ляды Жлобінскага р-на.

1.1.5. Песні пра Каляду.

-“Прыехала Каляда+Гаспадыня, жані сына!”: в. Чэрнічы Жыткавіцкага р-на.

-“Прыйшла Каляда+пірагі прынесла”: в. Ананчыцы Салігорскага р-на Мінскай вобласці.

-“Прыехала Каляда+Чым даруеш?”: в. Новыя Мілевічы Жыткавіцкага р-на.

-“Прыехала Каляда+Маці піражкі пекла”: в. Новыя Мілевічы Жыткавіцкага р-на.

1.2.Прыказкі, якія кажуцца у хаце сваякамі на каляднай вячэры, калі завуць мароза і птушак.

-“Мароз, хадзі куццю есці”: в. Кабанаўка Жлобінскага р-на, в. Залюцічы, Чыжоўчын хутар Жыткавіцкага р-на.

-“Мароз, хадзі куццю есці+жалезная пуга”: в. Антонаў Нараўлянскага р-на.

-“Мароз, хадзі куццю есці+па лету не бывай”: в. Залюцічы Жыткавіцкага р-на.

-“Робейкі, хадзіце куццю есці+па лету не бывайце”: в. Залюцічы Жыткавіцкага р-на.

2.Веснавыя песні і прыказкі.

2.1.Песні, якімі гукаюць вясну.

-“Ці була зіма?”: в. Антонаў Нараўлянскага р-на.

-“Дзе твая дачка?+спляту нучкі”: в. Антонаў Нараўлянскага р-на,

в. Семурадцы, Старажоўцы Жыткавіцкага р-на.

-“Дурна замуж пайшла”: в. Антонаў Нараўлянскага р-на.

-“Пад лёд кужэлькі”: в. Семурадцы, Старажоўцы Жыткавіцкага р-на,

в. Славінск, Макарэвічы, Ляскавічы, Дарашэвічы Петрыкаўскага р-на.

-“Вол бушуе”: в. Чэрнічы Жыткавіцкага р-на, в. Ананчыцы Салігорскага р-на Мінскай вобласці.

-“Вясна, прыдзі!”: в. Семурадцы Жыткавіцкага р-на.

-“Што прынесла?”: в. Семурадцы, Рычоў Жыткавіцкага р-на, в. Сідоры Столінскага р-на Брэстскага р-на.

2.2. Карагодныя песні, якія выконваюцца на Стрэчанне(Запускі), Саракі, Благавешчанне, Вялікдзень, Ушэсце.

Сюжэтныя сітуацыі.

-“Мудрованька пахне”: в. Антонаў Нараўлянскага р-на.

-“Дзеўкі карагоды вадзілі+укланюся”: в. Бабічы, Покаць Чачэрскага р-на.

-“Вышчыпну вінаградачку”: в. Покаць Чачэрскага р-на, в. Рачынск Столінскага р-на Брэстскай вобласці.

-“Брат і сястра”: в. Бабічы, Покаць Чачэрскага р-на.

-“Ванюшу маці сабірала ў дарогу”: в. Бабічы Чачэрскага р-на.

-“У карагодзе выбіраю”: в. Бабічы Чачэрскага р-на.

-“Убілі маладога казака. Абсадзілі маліну калінай”: в. Бабічы Чачэрскага р-на.

-“Гуляла парачка(гульня)”: в. Залессе Чачэрскага р-на.

-“Вуліца мала”: в. Бабічы Чачэрскага р-на.

-“Вуліца мала+выбіраю”: в. Бабічы Чачэрскага р-на.

-“Каліна – дуб, дзеўка - хлопец”: в. Таўстыкі Жлобінскага р-на.

-“Хто жонкі не мае, той ...”: в. Шарын Ельскага р-на.

-“Дзеўкі карагоды вадзілі+за чацвёртага пайду”: в. Бабічы Чачэрскага р-на.

-“Атрубалі жабке лапку”: в. Валаўск Ельскага р-на.

-“Дзешавой тавар”: в. Таўстыкі Жлобінскага р-на.

-“Шырокае возера – вуліца, арол – гусачка, хлопец – дзеўка”: в. Ляды Жлобінскага р-на.

-“Салдацік. Убіла брата”: в. Турцэвічы Калінкавіцкага р-на.

-“Павяду стралу на вуліцу”: в. Казіміраўка Лоеўскага р-на.

-“Дзевачкі-сястрыцы, падайце...”: в. Бабічы Чачэрскага р-на,

в. Кругавец, Агародня Гомельская Добрушскага р-на.

-“Мілы захварэў.Тры гадзіны дзеўка хадзіла за вадой”: в. Залессе Чачэрскага р-на, в. Залессе Кармянскага р-на.

-“Хлопец прадае каня”: в. Покаць Чачэрскага р-на.

-“Страла ўбіла молайца”: в. Турцэвічы Калінкавіцкага р-на, в. Ляды, Таўстыкі Жлобінскага р-на, в. Снядзін Петрыкаўскага р-на.

2.3. Карагодныя песні, якія выконваюцца на Троіцу.

-“Кропе”: в. Рычаў Жыткавіцкага р-на.

-“Проса”: в. Рычаў, Семурадцы Жыткавіцкага р-на.

-“Дрэма”: в. Рычаў Жыткавіцкага р-на.

-“Перапёлка”: в. Рычаў Жыткавіцкага р-на.

-“Пчолы. Бацька – свёкар”: в. Ананчыцы Салігорскага р-на Мінскай вобласці.

2.4. Карагодныя песні, якія выконваюцца на Юр’е.

-“па жэрдачке шла. Мілы”: в. Агародня Гомельская Добрушскага р-на.

-“ Юр’еўскі карагод”: в. Семурадцы, Старажоўка Жыткавіцкага р-на, в. Валаўск Ельскага р-на.

-“У сусед веліка сямейка”: в. Семурадцы Жыткавіцкага р-на.

-“Лён”: в. Чэрнічы Жыткавіцкага р-на.

-“Бычкі бушуюць”: в. Ананчыцы Салігорскага р-на Мінскай вобласці.

-“Каліна зялёная”: в. Семурадцы Жыткавіцкага р-на.

-“Шоўкавая трава”: в. Семурадцы Жыткавіцкага р-на, в. Валаўск Ельскага р-на.

-“Бог. Дзеўка – забойца дзяцей.”: в. Пагост Жыткавіцкага р-на, в. Гарбавічы Калінкавіцкага р-на.

2.5. Песні і замовы на карову, прымераваныя да Юр’я.

-“Рікнула карованька”: в. Семурадцы Жыткавіцкага р-на.

-“Пасіся, кароўка”: в. Валаўск Ельскага р-на, в. Семурадцы Жыткавіцкага р-на,

в. Грабаў Жыткавіцкага р-на.

-“Пчолы”: в. Грабаў Жыткавіцкага р-на.

-“Сівы волы”: в. Грабаў Жыткавіцкага р-на.

2.6.Лясныя песні, выконваемые пры выасе кароў і ў ягадах.

-“Жураўлі”: в. Н. Мілевічы. Жыткавіцкага р-на.

-“Каліна”: в. Н. Мілевічы. Жыткавіцкага р-на.

-“Прыбудзь, міленькі!”: в. Мілевічы. Жыткавіцкага р-на.

2.7.Купальскія песні.

-“Крадзём хлопца”: в. Ясенок Хойніцкага р-на.

-“Іван купаўся. Барада дрыжыць”: в. Мохаў Нараўлянскага р-на.

-“Пойдзем, Ваня, у чыста поле!”: в. Семурадцы Жыткавіцкага р-на.

-“Шла Купалка. Жыта пільнаваць”: в. Ананчыцы Салігорскага р-на Мінскай вобласці.

-“Ноч малая”: в. Ананчыцы Салігорскага р-на Мінскай вобласці.

-“Вяночкі ў лузе”: в. Грабаў Жыткавіцкага р-на.

-“Рана замуж”: в. Снядзін Петрыкаўскага р-на.

Дадатак 2.

Крыніцы.

1. Архіў ГГКА “Талака” Лоеўскі раён 1999. Запісана Л.Шчыраковай у в. Казіміраўка, Лоеўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Бондар Соф’і Дмітрыеўны, 1937 г. н. у 1999г.

2. Архіў ГГКА “Талака” Петрыкаўскі раён 1999. Запісана Л.Шчыраковай у в.  Дарашэвічы Петрыкаўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Леўчук Марыі Рыгораўны (1939) г.н. у 1999 г.

3. Вяселле: Абрад / Уклад., уступ і каментар К. А. Цвіркі. – Мн.: Бел. Навука, 2004.– 683 с.

4. Архіў ГГКА “Талака” Рагачоўскі раён 2004. Запісана Т.Тоўсцік у в. Лучын Рагачоўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Сцяпанчыкавай Веры(1930)г.н. у 2004г.

5. Архіў ГГКА “Талака” Столінскі раён 2003. Запісана Т.Тоўсцік у в. Альшаны Столінскага р-ну Гомельскай вобл. ад Сімановіч Анастасіi Мікалаеўны (1932) г.н. у 2003 г.

6. Архіў ГГКА “Талака” Бабруйскі раён 2003. Запісана Т.Тоўсцік у в. Цялуша Бабруйскага р-ну Гомельскай вобл. ад Лось Валянціны Міхайлаўны (1941) г.н. у 2004 г.

7. Архіў ГГКА “Талака” Петрыкаўскі раён 1999. Запісана Л. Шчыраковай у в. Славінск Петрыкаўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Пінчук Марыі Антонаўны, 1948 г. н. у 1999 г.

8. Архіў ГГКА “Талака” Петрыкаўскі раён 2005. Запісана Т.Тоўсцік у в. Смедзін (Снядзін) Петрыкаўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Мельнікавай Вольгі Андрэеўны (1934)г.н. у 2005г.

9. Архіў ГГКА “Талака” Рагачоўскі раён 2004. Запісана Т.Тоўсцік у в. Курганне Рагачоўскага р-ну Гомельскай вобл. ад Чумаковай Ніны Якаўлеўны (1928)г.н. у 2004г.

10. Архіў ГГКА “Талака” Жыткавіцкі  раён 2003. Запісана Т.Тоўсцік у в. Старажоўцы Жыткавіцкага р-ну Гомельскай вобл. ад Рыдзецкай Ніны Максімаўны (1932)г.н. у 2003 г.

11. Архіў ГГКА “Талака” Добрушскі раён 2004. Запісана Т.Тоўсцік у в. Карма Добрушскага р-ну Гомельскай вобл. ад Хацко Ганны Рыгораўны (1931)г.н. у 2004г.

12. Архіў ГГКА “Талака” Калінкавіцкі раён 2001. Запісана Т.Тоўсцік у в. Турцэвічы Калінкавіцкага р-ну Гомельскай вобл. ад Бягун Алены Іванаўны (1936)г.н. у 2001г.

13. Архіў ГГКА “Талака” Чачэрскі раён 1995. Записана Л.Шчыраковай у в. Залессе Чачэрскага р-ну Гомельскай вобл. ад Талкуновай Еўдакіі Ягораўны (1942)г.н. у 1995г.

14. Архіў ГГКА “Талака” Жыткавіцкі  раён 2003. Запісана Т.Тоўсцік у в. Новыя Залюцічы Жыткавіцкага р-ну Гомельскай вобл. ад Майстрэнкі Надзеі Паўлаўны (1916) г.н. у 2002г.

15. Архіў ГГКА “Талака” Жыткавіцкі  раён 2003. Запісана Т. Тоўсцік у в. Новыя Мілевічы Жыткавіцкага р-ну Гомельскай вобл. ад Дуброўскай Ганны Усцінаўны (1943)г.н. у 2002г.

16. Архіў ГГКА “Талака” Ельскі раён 1997. Запісана В. С. Новак у в. Валаўск Ельскага раёна Гомельскай вобл. ад Шарай Надзеі, 1907 г нар. у 1997 г.

17. Архіў ГГКА “Талака” Брагінскі раён 1997. Запісана В. С. Новак у в. Гдзень ад старой кабеты ў 1997 г.