АБРАД НАБ`ІВАНКІ Ў ВЁСЦЫ АЛЬШАНЫ СТОЛІНСКАГА РАЁНУ. CЕМАНТЫЧНЫ АНАЛІЗ

 Тоўсцік Т. Ц. Абрад набіванкі ў вёсцы Альшаны // Матэрыялы канферэнцыі «Гісторыка-культурная спадчына Брэсцка-Пінскага Палесся: паміж мінулым і будучыняй» ў верасні 2005 г. Брэсцкі дзяржаўны універсітэт.

АБРАД НАБ`ІВАНКІ Ў ВЁСЦЫ АЛЬШАНЫ СТОЛІНСКАГА РАЁНУ. CЕМАНТЫЧНЫ АНАЛІЗ

ТОЎСЦІК Т. Ц.

Вёска Альшаны — вялікае мястэчка, агурковая рэспубліка. “Хто трапіць у Альшаны, пабагацее”, — кажуць мясцовыя жыхыры. З фальклорных уражанняў для мяне стала з’ява наб`іванкі, што значыла сватанне да хлопца, але сватаннем гэты працэс мясцовыя жыхары не называюць, толькі “наб`іванкі”. У сваім выступе я хачу разгледзіць адметную з’яву в. Альшаны Столінскага раёну — наб`іванкі, яшчэ больш канкрэтнее зрабіць аналіз тэксту, вымаўляемага ў час гэтага абрада, пасля якога становіцца зразумела, што прышлі ў набіванкі: «Добры вечар. От мы чулі, што у вас е конік. А ў нас е сено. Мо вам трэбо сено коніку купіць, то у нас е. Вот так оны та імо, то оны ужэ понімаюць, што прышлі ў набіванкі».

Чым тлумачыцца такая актыўная роля жанчыны? У Заходнім Палессі жанчына прымалі самы актыўны ўдзел у сватанні [2, 223]. Па маіх запісах жанчыны хадзілі ў сваты ўжо ў Петрыкаўскім раёне — в. Вышалава і Ляскавічы. Трэба зазначыць, што ў Заходнім Палессі, дзе, як вядома, захаваліся найбольш архаічныя рысы побыту і культуры, часта сустракаецца ўдзел жанчыны ў такіх абрадавых дзеяннях, якія на астатняй тэрыторыі Беларусі выконваюць толькі мужчыны [2, 223]. Можна сказаць, што мы маем справу з ”астраўной” традыцыяй. Трэба адзначыць, што рака Гарынь размяжоўвае заходняе і ўмоўна цэнтральна-усходняе Палессе. Гэтай думкі прытрымліваецца Т. А. Агапкіна, разглядаючы гэтыя тэрыторыі пры характарыстыцы вясенняй абраднасці [10]. Такім чынам невялічкая тэрыторыя Столінскага раёна на ўсход ад Гарыні і на поўдзень ад Прыпяці па сваёй фальклорнай традыцыі і гаворках больш набліжаецца да цэнтральна-усходняга Палесся. Гаворкі Столінскага раёна “Лексічны атлас беларускіх гаворак” адносіць да мазырскіх гаворак, перыферыі ўсходняй дыялектнай зоны, праводзячы мяжу паміж рэкамі Гарынь і Ствіга [6, карты ХІХ, ХVІІІ, ХVІ] і падмацоўвае маё ўласнае вывучэнне гэтага рэгіёну на працягу 9 год. Хапае ў гэтым раёне і адзінкавых назваў: згон – табун коней, кучак – вясновае цяля, стружэ – конь прадзе вушамі [6, карты 2, 34, 44], што дэманструе яго адметнасць. Па звестках “Тураўскага слоўніка” [11, 13] мясцовыя жыхары абмяжоўваюць сябе ад палешукоў.

Сватанне да хлопца вядома на Беларусі. Гэта з’ява запісана ў канцы ХІХ ст. І. В. Рубаноўскім (“Вяселле. (У Магілёве)”) [4, 222—224], вядома ў в. Цялуша Бабруйскага раёна Гомельскай вобласці, дзе маладая брала да сябе прымака і сама ездзіла да яго сватацца. Але нідзе так поўна не адлюстраваны гэты абрад як у в. Альшаны Столінскага раёна Брэстскай вобласці і нідзе не сваталіся ці, правільней казаць, набіваліся толькі да хлопца, як тут. Наб`іванкі — інварыянт сватання, падрыхтоўчага этапу вяселля.

Асаблівасць альшанскага сватання ў тым, што хлопец не станавіўся пасля вяселля прымаком і вяселле нічым не рознілася з іншымі вяселлямі, характэрнымі для Тураўшчыны. Вызначальным з’яўляўся толькі падрыхтоўчы этап вяселля: набіванкі і заручыны адбываліся ў дзеўкі.

Кампазіція сватання усходняга і цэнтральнага Палесся аднолькавая. Пры станоўчым раскладзе яна выглядае так. Сваты вітаюцца, просяцца ў хату, вядуць міфічны дыялог пра цялушку ці іншыя, атрымліваюць згоду маладой і яе бацькоў, садзяцца за стол і адзначаюць згоду на вяселле. Мы скіруем сваю ўвагу на міфічным дыялоге. Найбольш актыўна выступаюць госці: яны прапануюць, а гаспадары згаджаюцца ці адмаўляюцца. І ў нашым выпадку гэты парадак не губляецца.

У сватанні усходняга, паўднёвага і цэнтральнага Палесся вылучаюцца насупныя традыцыйныя формулы:

1. Заблукалі ў дарозе (в. Кароцькі Кармянскага раёна, в. Семурадцы Жыткавіцкага раёна) [3, 216, 276].

2. Прадаёце цёлачку (в. Берэставец, в. Задуб’е Кармянскага раёна, в. Кабанаўка Ельскага раёна, в. Агароднікі, г. Калінкавічы Калінкавіцкага раёна, в. Маркоўскае Лельчыцкага раёна, в.Гажын Нараўлянскага раёна, в. Высокае Хойніцкага раёна) [3, 206, 265, 274, 283, , 315, 350, 440].

3. Прадаёце жэрэбку ці цялічку (в. Іванаўка, Любавічы, Малінскі, Рубежыўка Народзінскага раёна Жытомірскай вобласці) [8, 298].

4. Жарэбка, цялушка збегла са двара (в. Малыя Аўцюкі Калінкавіцкага раёна) [3, 263].

5. У вас цёлачка, а ў нас бычок (в. Хлупін Жыткавіцкага раёна, г. Рэчыца Рэчыцкага раёна) [3, 242, 394].

6. У вас дзеўка, а ў нас хлопец (в. Ворнаўка Кармянскага раёна, в. Пухавічы Жыткавіцкага раёна) [3, 237, 278].

7. Заблукалі ў дарозе + Прадаёце цёлачку (в. Ванюжычы Петрыкаўскага раёна, в. Азяршчына Рэчыцкага раёна, в. Шарын Ельскага раёна) [3, 354, 403].

8. Тавар — купец (в. Хлупін Жыткавіцкага раёна, в. Старадубка Лоеўскага раёна, в. Зашчоўб’е Рэчыцкага раёна) [3, 242, 319, 398].

9. Маладзец-стралец бег за куніцай, яна забегла ў ва двор (в. Валаўск Ельскага раёна).

У Столінскім раёне сваты маглі казаць, што яны куну сочаць, хочуць купіць кветку ружу, цёлачку ці шукаюць бычка, які заблудзіўся [7, 582]. Такім чынам, варыянты супадаюць.

Бычок і цёлачка як жывёлы ў канкрэтым узросці параўновываюцца з маладымі людзьмі, якім прыпісваецца саспеласць, жаданне ўступіць у шлюб для нараджэння дзяцей, здароўе і працавітасць. Мы назіраем у канкрэтным выпадку ўстойлівае і адназначнае ў дадзенай мастацкай сістэме алегарычны адбітак персанажа з дапамогай іншага шляхам іх замяшчэння і атаясамлення. Рысы маладых перадаюцца прыроднымі ўласцівасцямі і функцыямі жывёл.

Міфалагема каня тлумачыцца А. Афанасьевым на індаеўрапейскім матэрыяле як вобразы зары і сонца, буйных вятроў, ходзячых аблокаў і навальнічных хмар, вады і ракі. Ён падкрэслівае магчымасць каня набываць тыя якасці, якія ўласцівы іх гаспадарам, стыхійным багам [1, 571, 587, 597]. Ідэальныя рысы фальклорнага тыпу складаюцца пад вызначальным (прамым ці ўскосным) уздзеяннем міфалагічных уяўленняў, абрадавых актаў, абшчынных зносін і маральных норм, а таксама з’яў рэальнай бытавой і сацыяльнай гісторыі. Фальклорны тып развіваецца шляхам дапасавання да традыцыйных рысаў больш позняй культуры і паслаблення да рудзіментнага стану элементаў больш традыцыйных і старых. Як галоўнае транспартная і цяглавая жывёла конь увасабляў сувязі са светам звышнатуральнага, “тым светам”, быў атрыбутам міфалагічных (эпічных) персанажаў, звязан адначасова з культам урадлівасці, смерцю і пахавальным культам. Адсюль – роля каня (...) ў календарных і сямейных абрадах (перш за ўсё ў вяселлі). У вясельнай абраднасці асаблівае значэнне мелі коні, запрэжаныя ў павозку з маладымі [9, 590]. Інфарматары часта падкрэслівалі, што малады прыязжаў за нявестай на конях, незважаючы, ці жылі яны ў адной вёсцы, ці жаніх ехаў здалёк; каней упрыгожвалі: «Прыезжалі конямі. Коні – земля дзержыць! Дугі абчапляюць каснякамі. Да етыя коні аж танцуюць. Тры, чатыры вазы (в. Гарбавічы Калінкавіцкага раёна). У той жа вёсцы маладая, калі прыязжала да свякрухі пераводзіла “каня цераз стрэхі”. У Альшанах на вяселлі “у жэніха ў дворы салому крэст на крэст положыць да каб коні пераехалі. Да подпаляць. Да конь едзе з молодымі цераз солому.”

Параўнанне хлопца з канём падкрэслівае такія ваярскія якасці як зухаватасць, рашучасць, нецярплівасць, шляхетнасць. Гэта найбольш выяўляецца пры разглядзе песен, выкананне якіх адбываецца, калі поезд маладога едзе да нявесты ці ў іншых матывах дарогі жаніха. Гэта адлюстроўваецца і ў песнях веснавога і зімовага цыклу. Хлопец на кані ці конны рыцар – устойлівая міфалагема беларускага фальклору. Літоўскі навуковец А. Ю. Грэйман прыводзіць літоўскі тэкст юр’еўскай песні, дзе вобраз Юр’я трактуецца як вобраз рыцара і асеменяльніка:

Святы Юр’я,

Божы рыцар,

Пакрый лес зялёнымі лістамі,

Пакрый і мяне белымі чапцамі (=наміткай) [5, 376.].

У нашым жа тэксце конь хутчэй алегорыя селяніна-працаўніка, гэта значыць выконвае тою ж ролю, што і бык у тыповых тэкстах. Гэта яскрава падцвяржае і вобраз сена як сімвал маладой. Калі карова з’яўлялася найвялікшай каштоўнасцю ў раёнах, непрыдатных да раслінаводства, то супастаўленне з сенам у бязлеснай мясцовасці Тураўшчыны выглядае прыдатным. Цікава, што ў Жытомірскай вобласці Украіны замест цёлачкі ці разам з ёй выступае жарэбка.

1. Афанасьев А. Мифы, поверья и суеверия славян. М., 2002.

2. Беларусы. Сям’я. Т.5. Мн., 1990.

3. Вяселле на Гомельшчыне. Укл. І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. Мн., 2003.

4. Вяселле: абрад. Мн., 2004

5. Грэйман Ю.А. Пра багоў і людзей. У пошуках этнічнай памяці. Мн., 2003.

6. Лексічны атлас беларускіх гаворак. Т. 1. Мн.,1990.

7. Памяць Столінскага раёна. Мн., 2003

8. Полісся України: матеріали історико-этнографічного дослідження. Вип. 3. У межиріччі Ужа і Тетерева. 1996. — Львів, 2003.

9. Славянские древности. Т. 2. М.,1992.

10. Агапкина Т.А. Очерки весенней обрядности Полесья//Славянский и балканский фольклор. – М., 1995, С. 21-107

11. Тураўскі слоўнік. /Скл. А.А. Крывіцкі, Г.А. Цыхун, І.Я.Яшкін – Мн., 1982.