АБРАД СВАТАННЯ У БЕЛАРУСАЎ МАГІЛЁВА І МАГІЛЁЎСКАЙ ВОБЛАСЦІ. ПАРАЎНАЎЧЫ АСПЕКТ

Тоўсцік Т. Ц. Абрад сватання ў Магілёве і Магілёўскай вобласці // Мінулая і сучасная гісторыя Магілёва: зб. навук. прац удзельнікаў Другой Міжнар. навук. канферэнцыі “Гісторыя Магілёва: мінулае і сучаснасць” 23—24.06.2005. Музей гісторыі г. Магілёва. – Магілёў, 2005.

Толсцік Т. Ц.

АБРАД СВАТАННЯ У БЕЛАРУСАЎ МАГІЛЁВА І МАГІЛЁЎСКАЙ ВОБЛАСЦІ. ПАРАЎНАЎЧЫ АСПЕКТ

На прыкладзе абрад сватання ў беларусаў Магілёва мною ставіцца мэта прасачыць сувязь паміж абрадам і рэальнымі адносінамі двух бакоў сватання, іншымі словамі паміж сімвалічным тэкстам і канкрэтнай дамовай.

Пад тэрмінам сватанне я разумею ўсе этапы дамоў паміж бакамі, якія праходзілі перад вяселлем, так як у розных мясцовасцях і ў розны час гэтыя этапы па рознаму выглядалі, называліся, і мелі розныя функцыі. Звычайна на першых этапах паведамлялася аб жаданні засватаць, а на апошніх разглядаліся канкрэтныя ўмовы правядзення вяселля і далейшага жыцця маладых.

Тэрмін сімвалічны тэкст адпавядае разуменню У. М. Тапарова як тэкст, які захоўваецца ў часе і прасторы і рэалізуе два супрацьлеглых аспекта: з аднаго боку, актуальную канкрэтнасць (тут і зараз), з другога боку, патэнцыяльную невычарпальнасць (паўсюдна і заўсёды) і мноства сэнсаў, здольных адгукацца на розныя сітуацыі [2, 33].

Як асноўны прыклад сватання возьмем запіс канца ХІХ ст. І. В. Рубаноўскага “Вяселле. (У Магілёве)”. Найбольш дэтальна разглядаецца сватанне дзеўкі да хлопца. Сімвалічны тэкст у гэтым прыкладзе выглядае так: “Вы сыну двор пастроілі, цяпер яго жаніць трэба, а мы вам нявесту пасаветаем: дачку Стэхвана, хазяйка харошая і пасагу дадуць харушую”.

Сватанне праходзіла ў некалькі этапаў. Першая частка называлась праведкі. На праведку шлі сваячкі, ці прыяцелькі гаспадыні. Яны прыходзілі ў дом, прыдумаўшы нейкую прычыну. Іх мэта была даведацца, ці можна прыйсці ў сваты [1, 222—224]. Як бычым, ужо на першым этапе сватання казалі пра пасагі маладых у адкрытую.

Сватанне ўяўляе сабой дамову бакоў аб стварэнні сям’і. Аб чым жа канкрэтна дамаўляліся беларусы ХІХ—ХХ стагоддзяў? Гэтыя дамовы можна падзяліць на два тыпа. Першы — дамовы, якія тычыліся выдаткаў бакоў на вяселле, часу і парадку правядзення вяселля. Другі тып складалі найбольш істотныя дамовы пра маёмасць, якая стане першапачатковай для маладой сям’і, з якой, разжыўшыся, яна перайдзе ў новую хату і будзе весці сваю ўласную гаспадарку. Менавіта гэты тып дамоў разглядаюцца ў артыкуле ў параўнанне з рытуальным бокам сватання. Калі прапанова прымалася, то Магілёўскія мяшчане дамаўляцца пра канкрэтную маёмасць, якая давалася за дачкой і сынам, прыходзілі самі бацькі будучай маладой і нехта з сваякоў. Калі справа была канчаткова ўладжана, то падпісвалі “прэдбрачную”. Пасагі маладых былі дакладна вызначаны. Пасаг хлопца складаўся з двара, які пабудаваў яму бацька, пасаг дзеўкі — агарод, маргі, выправа.

Немалую ролю ў рытуальнай дамове іграюць удзельнікі сватання. Больш актыўна сябе паводзяць тыя, што прыходзяць у сваты. Сярод іх могуць быць сам хлопец, сват, бацькі хлопца, бацькі дзеўкі, хросныя бацькі, браты і сёстры, дзядзькі, цёткі, іншыя сваякі, а таксама прыяцелі хлопца, бацькі ці маці. У адпаведнасці з дзейнымі асобамі змяняўся і рытуал сватання і варыянты дамовы. У Магілёўскіх мяшчан галоўныя чыннікі для заключэння шлюбу былі маёмасныя інтарэсы. Гэтым вызначаўся ўдзел у сватанні бацькоў жаніха і нявесты, іх бліжэйшых сваякоў і адсутнасць саміх маладых, што гаворыць пра дамову радоў і немагчымасць уплыву на выбар мужа самой маладой.

Аналагічны выпадак сватання адбываўся ў пач.-сяр. ХХ ст. Ў в. Альшаны Столінскага раёна Брэстскай вобласці, але ёсць адно істотнае адрозненне. На першым этапе сватання не казалі пра пасагі маладых, а сімвалічны тэкст выглядаў больш магічным: “Мы чулі, што ў вас е конік, а ў нас е сено”. Пры гэтым дамоў пра пасаг не вялося зусім.

Вельмі часта дамоў пра пасагі не было. Сваякі маладых бралі пад увагу відавочнае багацце (зямля, скот, хата). Але ў тых выпадках, калі з першага погляду немагчыма было вызначыць, наколькі багаты супрацьлеглы бок, дамаўляліся аб пасагу на словах — гэта было характэрна для заходняй Беларусі даваеннага часу — ці падпісвалі дамову, як у выпадку з мяшчанамі з Магілёва, якія да таго ж часцей былі пісьменнымі. 

Дамова паміж асобай і родам назіралася ў в.Цешкаў Нараўлянскага р-на Гомельскай вобласці, дзе  “малады хазяін” на сватанні звяртаўся да бацькі нявесты з пытаннем “ колькі перапою?”, маючы на ўвазе загон зямлі і вырашаў пытанне аб вяселлі. Гэта тлумачыцца тым, што хлопец ужо меў пабудаваную хату, сваю гаспадарку і быў незалежны ад бацькі.

Калі разглядаць карэляцыю паміж дзейнымі асобамі ў сватанні і прыняццем рашэння аб маёмасці, то, грунтуючыся на вышэй прыведзеных прыкладах, мы бачым, што прымаў рашэнне аб пасагу гаспадар на апошнім этапе сватання, пры тым, што на пачатковым этапе дзейнымі асобамі маглі быць як людзі, не адказныя за пасаг (хлопец, сват, сваякі хлопца ці гаспадыні), так і сам гаспадар. 

Зараз закранем пытанне аб сімвалічных дзеяннях у час сватання. Яны мелі выгляд абмену паміж сватамі і маладой. Жаніх мог падараваць маладой грошы, ці матэрыял на сукню, ці чаравікі [в. Каўбасічы Калінкавіцкага раёна Гомельскай вобласці]. Але звычайна згоду дзеўкі сімвалізавала прынятая ад сватоў гарэлка. Замест гарэлкі мог быць хлеб завёрнуты ў ручнік [в.Шарын Ельскага р-на, в.Гдень Брагінскага р-на Гомельскай вобласці]. Галоўная мэта гэтых запоін — атрымаць згоду дзеўкі на шлюб. Існаванне гэтага рытуалу дазваляла дзеўцы прымаць удзел у яе лёсе. У тых выпадках, калі жаданне дзеўкі не мела вырашальнага значэння, то запоіны не адбываліся. Таму яны адсутнічаюць у сватанні мяшчан Магілёва. Але ёсць і выключэнне. Гарэлку, прынесеную сватамі ў Мсціслаўскім павеце выпівалі замест нявесты яе бліжэйшыя сваякі і хросныя [1, 403—405]. Тым самым запоіны ёсць, а згода нявесты не пытаецца. 

Калі ж аналізаваць сімвалічны тэкст у абрадзе сватаўства, то становіцца відавочным, што ён можа быць даволі разнастайным: згубіліся ў дарозе, шукаем цёлачку, набываем цёлачку, палюем на куніцу, маем шмат багацця [в. Новыя Залюцічы Жыткавіцкага раёна, в. Карма Добрушскага раёна, в. Валаўск Ельскага раёна, в. Шарын Ельскага раёна, в. Залессе Чачэрскага раёна Гомельскай вобласці]. Сімвалічны тэкст дазваляў сялянам здагадвацца аб мэце прыходу гасцей і выконваў магічныя і эстэтычныя функцыі. Але адсутнасць фантастычнасці сімвалічнага тэксту часцей за ўсё указвае на тое, што дамова аб пасагу маладых адбудзецца. Такім чынам рытуальны тэкст аб маючым адбыцца шлюбе замяняецца канкрэтнымі размовамі пра памеры пасагу з таго ці іншага боку. І чым багацей рады, тым больш сур`ёзна да гэтага ставіліся: узважвалі ўсе прапановы, сустракаліся для абмеркавання некалькі разоў. Гэта магчыма было назіраць у заходняй Беларусі, дзе сяляне ў даваенны час ХХ ст. давалі ў пасаг грошы і зямлю, маглі набываць дзецям зямлю, калі тыя жаніліся ці шлі замуж. Таму дамова была абавязковай. Толькі непісьменнасць не дазваляла падпісаць дамову, з чаго потым часам узнікалі спрэчкі і падпісвалі паперы на валоданне зямлёй у судзе. Мяшчане ж Магілёва адразу вырашылі гэтую праблему змоўным лістом. У Гомельскім Палессе ХХ ст., дзе дзеўкам у пасаг зямлі і грошай не давалі, ён складаўся з каровы, парася і куфра ці наогул мог адсутнічаць, дамова не мела рашаючае значэнне. Тут панаваў іншы звычай. Падмурак агульнай гаспадаркі маладых складала маёмасць маладога, калі, разжыўшыся, ён аддзяляўся ад гаспадаркі свайго бацькі. Тое, што сацыяльнае становішча сялян пасля ўтварэння калгасаў у гэтым рэгіёне было роўным, дазваляла ім асабліва не турбавацца пра пасаг.

1. Вяселле: абрад. Мн. 1978.

2. Топоров В.Н. О ритуале. Введение в проблематику // Архаический ритуал в фольклорных и раннелитературных памятниках. Сб. ст./Е.М. Милетенский (председ.) и др. – М: Наука, 1988. – 336 с.