Towscik
Tacjana
1.Tytuł: Ciało
i dusza w białoruskiej tradycji ludowej
2. Sformułowanie
głównego problemu, postawionego w referacie: Głównym problemem referatu jest wskazanie na
kategorialną bliskość w białoruskiej tradycji ludowej refleksji ‘dusza - ciało’,
powietrze – oddech – duch’, żywy – oddycha’, żywy – rośnie’, co zbliża
kategorii socjalne i przyrodnicze, człowieka i naturę. W białoruskim umyśle ludowym nie ma wyodrębniania ciała i duszy.
Filozofia zróżnicowania obiektów przechodzi po linii działalności wzrostu,
oddychania i posiadania rozumu (‘rośnie’, ‘oddycha’ i ‘ma rozum’). Gdy
przedmiot ma te wszystkie właściwości, to on uznaje się jego za żyjący. Za
żyjące uznają się rośliny, zwierzęta, ludzi i diabły. Żyjące przedmioty dzielą
się na przedmioty społeczno-kulturalne i realne, kiedy działają fizyczne
przyczyny (żywy). Żywy przedmiot jest uważany za ciało. Za wyjawi jednieczasowie
duszy i ciała w białoruskiej tradycji ludowej są uważane: krew, powietrze, zdolność do wzrostu, zdolność
do dychania.
Autorem były zbadane
etniczne-historyczne regiony Białorusi: na Turowszczyźnie (Żytkaucki i
Lelczycki rejony), Homelszczyźnie (Wietkauski, Homelski, Dobruszski,
Pietrykauski, Ragaczouski), Mogilowszczyźnie (Bobrujski rejon), w Garadockim,
Maladzeczanskim, Dziatlauskim rejonach.
Jedno opowiadanie o
człowieku zapisano mną w Pietrykauskim rejonie: "Чалавек нарадзіўся на
свет. Бог дае кожнаму сваю душу, свой рост, свой розум. Хоць бог аднаго
чалавека на зямлі знайшоў, каб душа была аднолькавая. Бог дае чалавеку душу,
распараджаецца, лёсам надзяляе яго і рост яму дае і розум. Душы даецца розум,
каб душа распараджалася гэтым розумам. Усім аднолькава. Хто як ведае, так і
распараджаецца. А потым пачынае расці, развівацца" Człowiek rodzi się w
świecie. Bóg daje każdemu jego duszę, jego wzrost, jego rozum. Bóg daje
człowiekowi duszę, los, wzrost i rozum. Dusza otrzymuje rozum, żeby kierowała
się tym rozumem. Wszyscy otrzymują jednakowo. Kto jak wie, tak i kieruje się
(w. Śniadzin, Pietrykauski rejon) [31, № п93—94][1].
3. Kolejność omawianych zagadnień
I.
Wzrost
II.
Dychanie i dusza
1. Rośliny dyszą
2.
Ziemia oddycha
3.
Korelacja dusza – rozum
4.
Korelacja dusza – siła
5.
Korelacja dusza – estetyczne poczucia
III.
Korelacja zwierzęta –człowiek
1. Oddycha – dusza
2.
Rozum
3.
Pochodzenie
VI.
Człowiek.
1. Krew
2.
Nieżywy kulturowe
socjalny świat
3.
Niewidoczny gospodarz
V. Zakończenie.
Wzrost
Podstawowa właściwość
roślin – to, że one rosną (w. Gałubica, Pietrykauski rejon)
[31, № п73].
Niżej jest demonstracja
logiki podejmowania decyzji w
białoruskiej tradycji ludowej na przykładzie kategorii wzrostu i oddychania:
Rośnie
Rośnie+oddycha=żywy. Rośliny.
Rośnie+oddycha=żywy. Zwierzęta.
Rośnie+oddycha=żywy. Ludzi.
Dychanie i dusza
W
tradycyjnych wyobrażeniach Białorusinów powietrze uważa się za podstawową substancję
człowieka, w wyniku obecności owej człowiek istnieje fizjologiczne. Powietrze utożsamia się z oddychaniem i
nazywa się ‘duchem’ albo ‘duszą’:"Душа тое ж самае, што дыханне" Dusza
to samo, co i powietrze.( w. Lasowiczy, Pietrykauski rejon)
[31, № п59], “душа ў чалавеку — паветра. Апошняе дыханне зрабіла і
душа паляцела” Dusza u człowieku to powietrze. Ostatni oddech zrobiła i dusza
poleciała.[26, с. 75]. O tym, że człowiek żyje dla tego, że oddycha,
informatorze mówią tak: “Дух па жылах ходзіць. Дух робіць так, што ўсе жылкі,
костачкі ў цябе працуюць” Duch po żyłach chodzi. Duch robi tak, że wszystkie
żyłki, kosteczki u ciebie pracują.(w. Ciałusza, Babrujski rejon) [28,
с. 82], "Душа ва ўсім чалавечым целе, як кроў, цыркулюе” Dusza u
całym ciele człowieczym, jak krew, cyrkuluje. (w. Waratyń, Babrujski rejon)
[28, с. 75], "Душа, дух - гэта тое самае, адно слова. Дух. (як) Жыве
чалавек, то дыхае. Душа гэта сэрца. Ходзіць сэрца і ўсё. Гэта называецца душа.
Ходзіць сэрца — чалавек ходзіць" Dusza, duch to samo, jedno słowo.
Żyje człowiek, to oddycha. Dusza to serce i wszystko. To nazywa się dusza.
Chodzi serca – człowiek chodzi.( w. Lasowiczy, Pietrykauski rejon) [31, № п47]. Przy opisani środowiska
słowem ‘duch’ zwykle jest opisywana wilgotne cieple powietrze albo gorące,
takie, jak w łaźni.
Rozpowszechnione
jest wyobrażenie, że u człowieka zachorowała szyja, plecy dla tego, że jego
zawiał przeciąg, wiatrem, istnieje zasada nie siedzieć w przeciągu “На вецер
нарвіся і захварэеш” Kiedy zawieje cię wiatr, to zachorujesz. (w. Studzerauszczyna,
Dziatłauski rejon) [27, с. 100]. Zapytane przez autora większość lekarek uważa,
że one działają na chorego, dmuchają na niego — “хукаючы”, po wymówieniu słów,
często zamówienie z dmuchaniem powtórzy się 3 rasy. Uważają, że działają na
chorego „swoim oddychem” Efektywność wpływu lekarki tłumaczy się tym, czy
„polubi ich duch” chorego [31]. Wpływ na człowieka „duchem” może być i nie bezpośrednim,
lekarki oddychają na przedmioty, częściej na wodę albo na chleb: “Дух палюбіў і
не палюбіў. Дух — я хукнула табе” Duch polubił i nie polubił. Duch – ja dmuchnęła
tobie (w. Ciałusza, Babrujski rejon) [28, с. 82].
Jak
uważają, człowieczy embrion ma duszę: “(Я: Як маці носіць, то ўжо ёсць душа?) А
як жа ён дыхае, як няма душы. Ёсць.”(Ja: Jak matka nosi, to już jest dusza?) A
jak on oddycha, jak nie ma duszy? Jest.( w. Lasowiczy, Pietrykauski
rejon) [31, № п47] “(А душа адкуль у чалавека бярэцца?) Нараджаецца з
душою. (Я: Як дзіця ў жываце, душу ўжо мае?) Мае. Пасадзіў курыцу на яйкі, так
ужо кураняты выведуцца" „(A dusza skąd u człowieka biera się?) Rodzi się z
duszą. Posadzi kurę na jaje, tak już kurczaki wywiodą się(w. Bryniowa, Pietrykauski rejon) [31, № п37]. Dusza występuje po urodzeniu: “Не чулі, каб у жываце ў мацеры да ўжо з душою дзіця
было. Як на свет з'яўляюцца, кажуць, з душою. Плача і дыхае. У жываце ў мацеры
ж не плача. Раз плача, дыхае” Nie słyszały, żeby w żywocie matki już z duszą
dziecko było. Jak na świat zjawia się, gadają, z duszą. Płacze i oddycha. (w. Lasowiczy,
Pietrykauski rejon) [31, № п59].
Rośliny dyszą
Uważa
się, że rośliny oddychają. “Усё дыхае. Птушка. Жывёла. Расліна. І рыбы
дыхаюць" Wszystko oddycha. Ptak. Zwierzęta. Roślina. I ryby oddychają.( w. Gałubica,
Pietrykauski rejon) [31, № п73].
Dla
tego, że rośliny, jak uważa dużo informatorów „oddychają”, „rosną”, one są
uważane za żywe: “Жыта жыве, як не сажнеш. Расліна дыхае. Жыта дыхае, як
расце”, “Што расце, то дыхае. Яно ўсё жывое. Зямля жывая, расце ж на
ёй, дыхае.” Co rośnie, to i oddycha. To wszystko jest żywe.( w. Dubrawy,
Maladzeczanski rejon) [24, с. 15—16, 35].
Ziemia oddycha
“Жыта
жывое. Расце. Жыта расце з зямлі, душа — зямля, дае рост” Żyto jest żywe.
Rośnie. Żyto rośnie z ziemi, ziemia jest duszą, daje wzrost (w. Lasowiczy,
Pietrykauski rejon) [31, № п47].
Korelacja dusza – rozum
„Яна
(жывёла — мая заўвага) так разбіраецца, як і чалавек, толькі не гаворыць.
Ёй скажы, яна і ведае, яна і ідзе куды, яна і назад варочаецца. (Я: А ў птушак
таксама душа ёсць?) А як яны без душы? Раз нішто там ўнутры, сэрца не працуе,
то курыца здыхае”. On (zwierz) tak rozumie jako i człowiek, tylko nie mówi.
Jemu mów, on i wie, dokąd idzie i z powrotem idzie. (Ja: A u ptaków też dusza
jest?) A jak one bez duszy? Kiedy serca nie dzieje, to kura zdycha.
“(Я:
У каровы душа ёсць?) Ну як жа. Карова жыве, дык таксама нешта ёсць. Яна ж
таксама ўсё разумее, толькі што не гаворыць. (Я: Хто жыве, у таго душа ёсць?)
Хто жыве, той і дыхае. У нас па-свойму
душа, ў яго па-свойму. (Ja: U karowy dusza jest?) Jak że? Krowa żyje. Coś
jest (w. Bryniowa, Pietrykauski rejon) [31, № п35—37].
Korelacja dusza – siła
(Я:
А ў вужа душа ёсць?) Як жыве, адпаведна. І плыве, і не толькі, адпаведна сіла
ёсць" (Ja: A u węża dusza jest?) Jak żyje, odpowiednie. I płynie, i nie
tylko, odpowiednie siła jest (w. Bryniowa, Pietrykauski rejon)
[31, № п35—37], “Трава расце і мае сілу. Сіла памагае” Trawa rośnie i ma siłę.
Siła pomaga.(w. Pałaczany, Maladzeczanski rejon) [24, с. 64].
Korelacja dusza – estetyczne poczucia
“Любяць каровы песні. Я тады частушкі пяю ўсякія, усе
прыпеўкі пяю, і слухаюць каровы. Кажуць, скаціна, а любіць. (Я: Так вы кажаце,
душа ёсць у каровы.) Ёсць, ёсць, праўда, душа ў каровы. Пяю, а яны ходзяць
ціхенька, свой тупат прыцішаюць і на адным месцы. А я стану, пяю ім. І сабе пяю
і сама весялюся. Усякія песні. І любоўныя, і лясныя" (w. Kazackija
Bałsuny, Wietkauski rejon) Krowy lubią
pieśni. Śpiewam przyśpiewki i słuchają krowy. Jest dusza u krowy. Śpiewam, a
oni chodzą cicho, swój tupot wyciszają i na jednym miejsce. A ja stanę, śpiewam im. (w. Babiczy Czaczerski rejon) [31, f. Чачэрск 2005].
Korelacja zwierzęta –człowiek
Oddycha – dusza
Te
ludzi, które przyznają obecność duszy jak ‘ducha’- oddychu, przyznają obecność
go i u zwierząt. Tłumaczą to tym, że zwierzęta oddychają, ruszają, rosną: “(Я:
А ў каровы душа ёсць?) Не. (Я: А яна ж дыхае.) Яна дыхае, толькі па-свойму. Krowa oddycha, tylko po swojemu (w. Laskowiczy,
Pietrykauski rejon) [31, № п54]. Informatorze, które wydzielają
‘duszę’ od ‘ducha’, uważaą, że: ”У скаціны няма душы. Дух ёсць, дыхае” U
swojskich zwierząt nie ma duszy. Duch jest, oddycha (w. Pałaczany,
Maladzeczanski rejon) [24, с. 67].
Korelacja zwierzęta –człowiek
Rozum
Tradycyjna
klasyfikacja zwierząt tworzy się ze względu na przyrodnicze, gospodarcze przymioty.
Zwierzęta dzielą się według stopnia oswojenia [90]. Kiedy mówisz do zwierząt
gospodarczych, one słuchają, a dzikie zwierzęta sami decydują: „Гэта ж
худобіна. Яна ўсё знае, толькі не ўмее гаварыць. А ўсё знае. Пакліч — то
ідзе. (Я: Яна разумная?) Так" To chudoba. Wolisz, idzie (w. Laskowiczy,
Pietrykauski rejon) [31, № п54].
Rozum
u dzikich zwierząt. “Розум у іх ёсць. Яны ведаюць сваё месца, яны ведаюць
парадак, яны ж жывуць з розумам. Не ідзе ў вёску, рагамі не стукае ў сцяну.
Пачухае рогі аб дрэва ды і далей жыве. Ежу сабе шукае добрую" Rozum one mają. Znają swoje miejsce, znają
porządek, żyją z rozumem. Nie idzie do wioski, rogami nie stuka w ściany. Szuka
dobrego jedzenie dla siebie (w. Bryniowa, Pietrykauski rejon)
[31, № п23].Nawet mogą mówić, że pies rozumniejszy od człowieka, bo nie
zdradzić: “Вось вазьмі сабаку. Ніколі чалавека
не прадасць. А чалавек любога чалавека прадасць. Вось ён разумнейшы за
чалавека" Pies niekiedy człowieka nie sprzeda. Człowiek każdego człowieka
sprzeda. On rozumniejszy od człowieka (w. Bryniowa, Pietrykauski rejon) [31, с. 94].
Korelacja zwierzęta –człowiek
Pochodzenie
Istnieją
legendy o pochodzenie bociana od człowieka, które wypuścił z miecha gadów,
często uważają bociana za człowieka: “Бусел — сапраўдны чалавек” Bocian to
prawdziwy człowiek (w. Laskowiczy, Pietrykauski rejon) [31,
№ п42].
Krew
Krew człowieka rozgląda się jak kategoria wewnętrznych i
psychicznych właściwości człowieka, wykorzystuje się jako termin z systemu
pokrewieństwa (krewne), człowiek spodkuje rysy przez krew: "кажуць, па
чыёй крыві пайшоў" po czyjej krwi poszedł (w. Gałubica, Pietrykauski
rejon) [31, № п69]. Też krew rozgląda się jako zjawa, która nada
człowiekowi nie tylko wewnętrzne, ale i transcendentne właściwości: “У злога
чалавека моцная кроў. Пераможа кроў хворага — вылечыць, адчаруе. Знахар кроў пераможа"
U złego człowieka jest krew silniejsza. Przemoże krew, to wyleczy. Lekarz
przemoże krew chorego (w. Studzerauszczyna, Dziatłauski rejon) [27, с.
100].
Nieżywy
kulturowe socjalny świat
Po śmierci człowieka zgodnie z tradycyjnymi
wyobrażeniami przestaje się istnieć transcendentna substancja człowieka –
„dusza” albo „duch”. Zwykle uważają, że:
1. Dusza pójdzie do nieba: “Цела згніе, душа
застаецца. У чым адзеты, пахаваны, у тым і будзе душа твая.” Ciało zgnije,
dusza przetrwa. W czym jest ubrany, pochowany, w tym i będzie dusza twoja (w. Dubrowa,
Maladzeczanski rejon) [31, f. Dubrowa 2005]. “Дух у неба пайшоў. Да Бога,
калі хто заслужаны. Уздыхнуў — яго душа пайшла кудысьці, на вышыню” Duch
do nieba poszedł. Do Boga, kto jest zasłużony. Oddychuł – jego dusza poszła na
wysokość (w. Bryniowa, Pietrykauski rejon) [31, № п36].
2. Duchy zmarłych chodzą po ziemi: “Целы мы іх зарылі ў
зямлю, а дух іх па зямлі ходзіць” (w. Babiczy Czaczerski rejon) [31, f. Чачэрск 2005].
3. Duch, dusza przesiedlają się do tego człowieka, który narodził
się: “Гаварылі, што хтосьці памрэ і ў тое час дзесьці нехта народзіцца, дык
вот, дух, з таго чалавека, каторы памёр, можа ўсяліцца ў таго чалавека, каторы
нарадзіўся (в. Бабічы Чачэрскі раён) [31, ф. Чачэрск 2005], “Душа,
калі грэшная, душа ачысціцца. Пакуль не ачысціцца можа перайсці ў 100 рэчаў. Я
чытала ў бібліі… Душа ідзе па радні, будзе ўсяляцца ў унукаў, праўнукаў. Душа
ідзе па крыві. Яна ачышчаецца” Dusza, kiedy grzeszna, oczyści się. Póki nie
oczyści się, może przejść w 100 rzecz. Dusza idzie po krzywi. Oczyszcza się.(w. Dubrowa,
Maladzeczanski rejon) [24,
с. 39], “Чалавек памірае, назначае сваё лёс, каторы нарадзіцца. (Душа
пераходзіць) ад чалавека да чалавека. Душа трымаецца сваіх месцаў (душа
пераходзіць у нованароджаных недалёка ад тых месцаў, дзе памер першы чалавек)” Dusza
przechodzi od człowieka do człowieka. Dusza trzyma się swoich miejsc (w. Pałaczany,
Maladzeczanski rejon) [24, с. 63,
66].
Niewidoczny gospodarz
‘Niewidoczne’
ludzi uświadamiają się jak kategoria ludzi, które żyją w tym, że świecie, że i
ludzi zwykle, mają swoje miejsce zamieszkania, a różnią się swojej niewidocznością.
Ich stosunki wyobrażają się odpowiednio człowieczym. Stosunki między widocznymi
i niewidocznymi budują się na podstawie tradycyjnych wyobrażeń o normach
zwyczajowych, pokrewieństwo, człowieka, jakie są wspólnymi dla ludzi widocznymi
i niewidocznymi. Między sobą ludzi widoczne i niewidoczne kontaktują tam, gdzie
mają wspólne pole, las, chatę. Opowiadani o niewidocznych ludziach mają wiestki
o ich identyfikacji, ukazani na sprawiedliwe, normatywne zachowanie, które
poruszają się szlakiem krzywdy albo szkody, procedurę wyprawienia sytuacji,
jaka formalne wygląda jak umowa z podarunkami, kara za poruszenie zwyczaju i
podziękowanie za jego wykonanie [98, с. 108; 118; 170, с. 110, 112; 178,
с. 59; 31, f. Nieglubka
1995; Mscіsl 2000; Kascjukovіczy 2000; Czaczersk 2005; 45; 135; 98, с. 108; 31].
Zakończenie
Współdziałanie białoruskiego etnosu z naturą wpłynęło,
razem z innymi czynnikami na kształtowanie tradycyjnego białoruskiego
światopoglądu, który wpływa na tworzenie nowoczesnego środowiska.
Obiektywne przyczyny współdziałania natury i człowieka:
A. Realne, kiedy działają fizyczne przyczyny.
1.Budowa ciała człowieka.
2.Środowisko.
4. Materiały.
1.
w. Śniadzin,
Pietrykauski rejon [31,
№ п93—94].
2.
w. Gałubica,
Pietrykauski rejon [31,
№ п73].
3.
w. Gałubica,
Pietrykauski rejon [31,
№ п73].
4.
w. Gałubica,
Pietrykauski rejon [31,
№ п69].
5.
w. Lasowiczy,
Pietrykauski rejon [31,
№ п59].
6.
26,
с. 75
7.
w. Laskowiczy,
Pietrykauski rejon [31,
№ п54].
8.
w. Laskowiczy,
Pietrykauski rejon [31,
№ п42].
9.
w. Lasowiczy,
Pietrykauski rejon [31,
№ п47].
10.
w. Bryniowa,
Pietrykauski rejon [31,
№ п37].
11.
w. Bryniowa,
Pietrykauski rejon [31,
№ п35—37].
12.
w. Bryniowa,
Pietrykauski rejon [31,
№ п23].
13.
w. Bryniowa,
Pietrykauski rejon [31,
с. 94].
14.
w. Bryniowa,
Pietrykauski rejon [31,
№ п36].
15.
w. Babiczy Czaczerski
rejon [31, f. Чачэрск 2005].
16.
w. Pałaczany,
Maladzeczanski rejon [24, с. 64].
17.
w. Pałaczany,
Maladzeczanski rejon [24, с. 67].
18.
w. Pałaczany,
Maladzeczanski rejon [24, с. 63, 66].
19.
w. Ciałusza,
Babrujski rejon [28, с. 82].
20.
w. Waratyń,
Babrujski rejon [28, с. 75].
21.
w. Studzerauszczyna,
Dziatłauski rejon [27, с. 100].
22.
w. Studzerauszczyna,
Dziatłauski rejon [27, с. 100].
23.
w. Dubrowa,
Maladzeczanski rejon [24, с. 15—16, 35].
24.
w. Dubrowa,
Maladzeczanski rejon [24,
с. 39].
25.
98,
с. 108.
26.
118.
27.
170,
с. 110, 112.
28.
178,
с. 59.
29.
31, f. Nieglubka 1995.
30.
Mscіsl
2000.
31.
Kascjukovіczy
2000.
32.
Czaczersk
2005.
33.
45.
34.
135.
35.
98,
с. 108.
36.
31.
Немає коментарів:
Дописати коментар