Touscik Tacjana Metoda zestawiania w badaniu kultury

MGR TACJANA TOWSCIK

Szkoła Nauk Społecznych, Polska Akademia Nauk

Metoda zestawiania w badaniu kultury

(konferencja Kultura i metoda - Warszawa, 15 czerwca 2008. - Uniwersytet Warszawski, Instytut Filozofii)

Temat „Kultura i metoda” dotyczy problemu kulturowego bezpieczeństwa, tak wewnątrz, jak na zewnątrz kultury. Badacz jest postrzegany jako jednostka, która działa w ramach wzorców pewnej kultury i chce je ocalić przed światem zewnętrznym albo która próbuje uzasadnić obecność w tej kulturze wpływów zewnętrznych. W każdym razie dotyczy to świata europejskiego, gdzie badacz kultury już nie może być naiwnym obserwatorem, a jego działalność jest zawsze postrzegana w kontekście integracji Unii Europejskiej. Nikt już nie ukrywa, że badania naukowe w sferze humanistyki służą jeśli nie zarządzaniu kulturami, to wyjaśnianiu, jak można sobie poradzić w krytycznych warunkach kulturowych.

Proces rozumienia kultury jest podjęty z celą ochrony jednostki pewnego nosiciela kultury od zewnętrznego obiektu kulturowego. I lepszym sposobem tej ochrony stanowi się zarządzanie tym obiektem.

Proces rozumienia kultury odbywa się z pomocą metod socjologicznych, gdy mówimy o kultury grupy albo jednostki jako części kultury grupy. Dla tego chciałabym określić swoje rozumienie pojęcia zarządzania.

Proces zarządzania w rozumieniu socjologicznym składa się z trzech etapów:

1)                 otrzymanie informacji, tzn. badanie konkretnej sytuacji,

2)                 przepracowanie otrzymanej informacji i przyjęcie decyzji,

3)                 organizacja i zarządzanie zdecydowaną działalnością.

Mam na celu skupić się na pierwszym etapie procesu zarządzania: otrzymanie informacji, tzn. badanie konkretnej sytuacji.

Spotrzebowania do danych obserwacji socjologicznej:

·                    Pełność,

·                    Dokładność,

·                    Porównywalność,

·                    Zbieranie w jednym czasie.

Z tego spisu kryteriów skupiłam się na dokładności danych.

Pomysł, że wyższe rozumowe funkcje powinny być badane z pomocą porównawczej metody, tzn. socjologiczne nie jest nowej. Gust Kont jasne określił tą ideę w swoim „Kursie stanowczej filozofii”. Wyższe rozumowe funkcje zostają się niezrozumiałymi, jeśli ograniczyć się badaniem osobnej jednostki. W rozumowym życiu człowieka wszystko, że nie jest prostą reakcją organizmu na otrzymujące budziki, koniecznie ma przyrodę socjalną.

Tym niemniej naukowa tradycja europejska dotąd nie osiągnęła w pełni świadomości zróżnicowania świata europejskiego w sferze kulturowej. Pozwolę sobie tutaj przytoczyć rosyjskie powiedzenie: „Co dla Tatarzyna jest dobrem, to dla Niemca – śmierć”. Wyjaśnieniem tego problemu jest korzystanie z idealistycznej determinanty „dobro wspólne”, a także brak zainteresowania antropologów zachodnioeuropejskich dla podstawowych cech kultury swoich sąsiadów. O ile wiem, terminologią pokrewieństwa w Europie zajmują się tylko Niemcy, a mianowicie m. in. Patryk Heady z Max Planck Institute for Social Anthropology (w projekcie Kinship and Social Security).

Gdy odejść od problemów politycznych i kulturowych i skupić się na skuteczności metod badania kultury, to moim zdaniem najbardziej skuteczną z metod badania kultury będzie zestawianie różnorodnych metod. Metody takie w większej mierze demonstrują poziom zasadniczy, prezentujący (jak musi być) i poziom realny, realizowany w konkretnej sytuacji (jak jest w danym czasie i przestrzeni). W ten sposób możemy wyjaśniać zasady kulturowe i ich wariantywność, zasięg działania, odnoszenie się nadawców kultury do niej samej, jak i jej odbiorców. Tym samym uświadomimy sobie, co w danej kulturze jest bardziej wartościowe, a co mniej, inaczej mówiąć – co może być poddane zmianie, a co nie. Jak pokazują moje badania, determinanty zróżnicowań kulturowych leżą na osi aktywność – pasywność, dominacja – podległość, obiektywność – subiektywność.

Porównawcza metoda odnośnie wyższych rozumowych funkcji w ramach badania jednego zjawiska tyczy przedmiotem współczesnej kognitywnej psychologii w Polsce. Teraz ten problem jest tematem Prof. Marii Lewickiej. Ale psychologowi nie jest zainteresowane samem obiektem kultury, a tylko odbiciem jego przez rozumową działalność człowieka, co nie rozwiązuje kognitywne stosunki między człowiekiem i rzeczą. Jednym naukowcem, który pracuje na granice psychologii i psychologii i bada te stosunki między człowiekiem i rzeczą jest Prof. Stanisławy Marody.

Dla badania zjawisk kultury mną tutaj jest zaproponowana metoda kombinacji metod obserwacji i wywiadu. Proponowane przykłady porównawcze analizują.

·                    Tekst i tłumaczenie rytuału przez tekst. Przykład 1, 2.

·                    Tekst, rysunek, tłumaczenie rytuału przez tekst, tłumaczenie rytuału przez rysunek. Przykład 3.

·                    Tekst, rysunek, tłumaczenie rytuału przez tekst, tłumaczenie rytuału przez rysunek, obserwacja (video). Przykład 4.

Tłumaczenie słów regionalnych ludowych tekstów nosicielami tej samej lokalnej kultury.

Przykład 1. Tłumaczenie pieśni.

-А тут народ называе, вясёлку называюць коромысел?

-Да

-А чаму?

-Маець форму корамысла.

-A tu ludzie nazywają tęczę koromyseł?

-Tak jest.

-Dla czego?

-Ma formę koromysła.

-Дай нам од Бога творыць,

Росу спусціць.

Роса ў коромыслах. Гаварылі,  радуга набірае воду. Як радуга назбірае вады, будзе дождж ісці. Такія прыкметы. Раней так гаварылі, так і цяпер.

-А зараз яшчэ кажуць коромысл на радугу?

-Я сколькі раз знаю.

-Daj nam od Boga tworzyć,

Rosę spuścić.

Rosa w koromysłach. Mówiono, że tęcza zbiera wodę. Jak tęcza nazbiera wodę, będzie deszcz iści. Takie przymioty. Wcześniej tak mówiły i teraz tak.

-A zaraz jaszcze mówią koromyseł na tęczę?

-Ja ile raz znam.

[…]

А ў коромыслі добрыя мыслі.

A u tęczę dobre myśli.

Радуга набірае воду, а дажжы могуць быць і плахія і харошыя. Значыць, у нашага карамысла шчоб рашня росла, шчоб дашчом збіта не была, не скручана, шчёб оно усё в меру было.

У нашага карамысла добрыя мыслі.

Значыць, гэта добрыя мыслі на наш ураджай раслаць харошы, добры.

Polski:

Tęcza nabiera wodę, a deszczy mogą być i złe i dobre. Znaczyć u naszej tęczę myśli, żeby rola rosła, żeby deszczem nie zbita była, nie skurczona, żeby ono wszystko w mierze było:

U naszego koromysła dobre myśli.

Znaczyć, te dobre myśli na nasz uradzaj posyłają dobry.

Wnioski. Badana osoba aktywizuje podobieństwo koromysła i tęczy i przywiązuje wyraz ‘dobre myśli’ do spuszczania do dołu tęczą deszczu, który dobrze dzieje na rolę.

Przykład 2. Modlitwa od chmary.

Słowy z modlitwy i rzeczywistość podtrzymują jeden jednego. Sinkretyczność myślenia.

 „Chmara idzie i ja wyjdu na ganek i ...” (polski: „Chmara idzie i ja wyjdę na ganek i ...”)

Modli się.

N1

На Сіямскай горы

[…]

Кто ту молітву знать,

Тот чоловек спасён будзе

Од тучы, од грому.

Na Siamskiej góry

[…]

Kto tu modlitwę zna,

Ten człowiek spasający będzie

Od tuczy, od gromu,

N2

Од звера бегучего, од гада ползучего.

Od zwiera biegającego, od gada pełzającego

[…]

„Я пойду ў лес по ягоды і чытаю ту малітву.”

„Pójdę do lasu po jagody i czytam tą modlitwę”.

Wnioski. Informatorka akceptuje różne słowy modlitwy w różnych sytuacjach. Ona profilaktycznie czyta tą modlitwę rano i wieczorem i w sytuacjach bezpośrednie związanych z słowami modlitwy: gdy przybliża się chmara – „od tuczy, od gromu” i gdy idzie do lasu i jest ryzyka spotkać „zwiera biegającego, gada pełzającego”.

Przykład 3. Wiosna. Tłumaczenie, dla czego zabierały się na stóg.

Opowiadanie. Pieśń.

- Паследняя нядзеля перад Пастом гукаем мы вясну. І называецца Масленічная нядзеля. Уся паследняя нядзеля перад Пастом.

- А навошта гукаюць вясну?

- Вясна-красна. Ужо радуюцца. Чаго яе гукаюць? Шчоб хутчэй шла, бо зіма надоела.

Ostatni tydzień przed Postem wolimy wiosnę. I to ma nazwę Masłowy tydzień. Cały ostatni tydzień przed Postem.

- A dlaczego wolią?

- Wiosna piękna. Już radują się. Dlaczego je wolą? Żeby szybciej szła, bo zima nadokuczała.

-Каго просяць ці так?

-Просяць:

Агу - вясна, Агу - красна,

Што ж ты нам прынесла? У-

Ці па яечку, ці па піражэчку?

Агу - вясна, Агу - красна,

Ці сыра кусок, ці масла брусок? У-

Агу - вясна, Агу - красна,

Усе мацеры ткуць кросна.

Мая маці не прала,

Пад лёд кужаль пускала. У-

Плыві, кужаль волокенцом,

Ко мне прыдзі полоценцом. У-

- Kogo proszą czy nie proszą?

- Proszą:

Agu, wiosna, agu, piękna,

Co ty nam pryniosła? U-

Czy po jajku, czy po pierożku?

Agu, wiosna, agu, piękna,

Czy sera kawałek, czy masła ?

Agu, wiosna, agu, piękna,

Wszystkie matki teką płótny.

Maja matka nie tkała,

Pod lód kądziel rzucała.

Płyń, płyń kądziel włokiem,

Do mnie przyjdź płótnem.

-“У” уверх?

-Гукаюць так сільна.

-А як вясну можна гукаць? Дзе вясна знаходзіцца?

-Раньшэ дзеці былі малыя, нас на стог садзілі высоко, маці давала пірага, яйца варыла, звязвала вузелок, і нас на стог. А стагі сена стаялі, яшчэ зімой усё сена не паелі каровы. Вось нас на той стог саджалі. Высока сядзелі дзеці і гукалі туда ўжо ў гору “Гу – вясна”, што вясна мо бліжэй к небу. Я знаю, чаго нас высока саджалі?

- „U” do góry?

- Krzyczą tak mocno.

- A jak wiosnę można wołać? Gdzie wiosna znajduje się?

- Wcześnie dzieci byli małe, nas na stóg sadzali wysoko, matka dawała pierogi, jaja warzyła, związywała w węzełek, i nas na stóg. A stogi siana stajały, jaszcze zimą u nas wszystko siana nie zjadły krowy. To nas na tą stóg sadzali. Wysoko siedzieli dzieci i wołali dotąd, do góry ‘gu - wiosna’, że wiosna jest bliżej do nieba. Nie wiem, dlaczego nas wysoko sadzali.

Rysuje.

Rysunek 1. Rytuał Wołanie wiosny

Rysunek 1.1. Rytuał Wołanie wiosny -- Dzieci

Rysunek stogów.

Tekst rysunku:

A-u, wiosno!

Dzieciaki siedzą na stogu wolą wiosnę. W torebkach trzymają pieróg, jajca. Po wołaniu jadą pieróg, jajca.

Wnioski. Mieszkanka wsi Ryczou nie wie dokładnie, dla czego dzieci sadzali na stóg, ale daje informację o paralelizmie działającego się pod czas święta ‘Gukanie wiosny’ (rysunek zabierania się na stóg), celu wołania („żeby wiosna szybciej szła”) i słów pieśni („Agu, wiosna, agu, piękna”). Paralelizm obserwuje się w trzymani dziećmi na stogu węzełków z jajkami i pierogom i słowami pieśni: „Co ty nam pryniosła? Czy po jajku, czy po pierożku?”,- ale informatorka nic o tym nie mówi. Ten związek aktywizuje się tylko według rysunku. Takie związki są nie do końca ugruntowane i potrzebują sprawdzenia u nosiciele tradycji.

Przykład 4. Święto Jerzego w maju. „Jurja”.

- А на полі колькі часу ходзіць?

- Зашлі на поле, проспявалі адзін раз, і ўсё, развернулісь, пайшлі па сілу.

- А па сялу?

- А па сялу ужо колькі у вас хопіць сіл у кажну хату зайсці.

- А па вуліцы ідзеце, спяваеце?

- Не. Падышлі к хаце і пачынаем спяваць гэтаму гаспадару. Кружком, а карагод унутры.

- A na polu ile czasu chodzą?

- Przyszli na pole, prześpiewali jeden raz, i wszystko, powrócili na wieś.

- A po wsi?

- A po wsi ile u was wystarczy mocy do każdej chaty zawitać.

- A po wsi idziecie, śpiewajcie?

- Nie. Przyszli do chaty i zaczynamy śpiewać temu gospodarzu. Kołem, a korowód wewnątrz.

Rysuje.

 

                                                   Rysunek 2. Rytuał Jurje :  Skrzyżowanie

Rysunek 2.1. Rytuał Jurje :  Żyto na polu.    Korowód

Вот наша вуліца.

Дапусцім, тут сабраліся. Сбор. А ета пайшлі на поле. А тут вуліца, дамы стаяць. Я вам адну вуліцу, а наша сяло і так, і так ідзе. А тут во поле. Ідом не на пустое поле, а дзе пасеялі. Расце там жыта, а тут пшаніца. Так. Вось сюды ідуць на поле. Пайшлі на поле.

To nasza ulica. Tu jest zbór. A to poszli na pole. A tu ulica, domy stoją. Rysuję jedną ulicę, a nasza wieś i tak, i tak idzie. A tu jest pole. Idziemy nie na puste pole, a tam, gdzie siewali. Rośnie tam żyto, a tu pszenica. Tak. Odtąd idą na pole. Poszli na pole.

На поле водзяць карагод. Бяруцца за рукі. Дапусцім, а тут карагод робім. У цэнтры ходзіць… Як вам сказаць? У нас нараджаюць граблі. Знаеце, што такое граблі? Сена грабуць. С адной стараны вешаюць на граблі.

Як вам каравай нарысаваць? Сюды устаўляюць веткі красівыя з цветамі і шышкамі. Цветуць галінкі. Ну наламаюць з яблыні, шчас цвітуць, з вішні. Цвітуць. І ета ставяць на такое рэшата вялікае. Гэты хлеб стаіць. І завязваюць такой хусткай. Хлеб стаіць у рэшэце і гэтай хусткай завязваюць.

Na pole wodzą korowód. Trzymają się za ręki. Tu korowód robimy. Jak wam potłumaczyć? U nas ubierają grabie. W centrum korowaj stawią się pięknie kwiaty. Rwą z jabłka, gruszy. I chleb stawią się na takie reszto duże. I związują taką chustką. Chleb stoi w reszcie i tą chustką związują.

Rysunek 3. Rytuał Jurje  : "KOROGOD" i  fartuch

Як вам граблі нарысаваць?

А з етай стараны вісіць фартух красны, а з другой стараны вісіць толькі зялёны.

- А навошта фартух зялёны і красны?

- На поле мы ідом з зілёным фартухом. Зялёнае поле – зялёны фартух. Мы прывітаем поле зялёнае сваім зялёным фартухом. Назад ідом ужо з красным фартухом. Выстаўляем на перод. Потым павярнулі во так. Ідом ужо з поля з красным фартухом. Вродзе сонца наша краснае. Шчоб наша збажына ўся вырасла да ураджайная была. І мы ўжо там прыказваем:

Дзе карагод ходзіць,

Там Бог жыто родзіць.

Jak wam grabie narysować?

A z tą strony wisi czerwony fartuch, a z innej strony tylko zielony. Na pole idziemy z zielonym fartuchem. Zielone pole – zielony fartuch. Witamy zielone pole swoim zielonym fartuchem. Z powrotem idziemy już z czerwonym fartuchem. Wystawiamy na przód. Potem zwrócili tak. Idziemy już z pola z zielonym fartuchem. Słonko nasze jest czerwone. Żeby wszystko nasze żyto wzrosło i urodziło. Wymawiamy przy tym:

Gdzie korowód chodzi,

Tam żyto rodzi.

На поле ідом мы хто як. Вот ідом на поле. Хлеб і граблі з пераду ідуць, а мы ўсе за імі разам. Ідуць граблі, карагод нясуць. І ўсе астальныя за імі ззаду.

Na pole idziemy kto jak. Chleb i grabie z przodu idą, a my idziemy wszystkie za nimi razem.

Rysunek 4. Rytuał Jurje : "KOROGOD" i  fartuch w polu

Зашлі на поле. Цяпер еты граблі і еты каравай у цэнтры ходзяць. Етыя сюды ідуць, а етыя сюды.

- Па сонцу?

- На ета ніхто не прыдае значэнне. І начынаем спяваць. Адзін раз праспявалі і ўсё. Одна едінственная песня.

Zaszli na pole. Teraz grabie i ten korowaj w centrum chodzą. Te dotąd idą, a tamte dotąd.

- Po słońcu?

- Na to nikt nie zwraca uwagi. I zaczynamy śpiewać. Jeden raz prześpiewali i wszystko. Jedna tylko pieśń.

Веду, веду карагод,

Сам Бог наперод.

Дзе карагод ходзіць,

Там Бог жыто родзіць.

А дзе не бывае,

То там увевае.

Wiedzę, wiedzę korowód

Sam Bóg naprzodzie.

Gdzie korowód chodzie,

To tam Bóg żyto rodzi,

A gdzie nie bywa,

To tam zwiewa.

Зародзі, Божэ, жыто

Да на новае лето,

Шчэй на жыто, на пшаніцу,

Да на ўсяку пашніцу.

Narodź, Boże, żyto

Na nowe lato,

Jeszcze na żyto, na pszenicę,

Na każdą oraną.

Ў Раю, Раю, маці, ключы.

Да подай, маці, ключы

Шчэ Бога творыці

Да росоньку спусціці.

W Raju, Raju, matka, kluczy.

Podaj, matka, kluczy,

Żeby jaszcze Boga tworzyć

I rosę spuścić.

Зародзі, Божэ, жыто

Да на новае лето.

Шчо і з нізу корэністое,

А до верху колосістое.

Narodź, Boże, żyto

Na nowe lato,

Które z dołu ma duże korzeń,

A na góry kłosów.

А ў карагода сын воевода,

А ў коромыслі добрая мыслі.

A u korowodu syn jest wojewodą,

A tęczy – dobre pomyśli.

- А што такое “А ў Раю маці”?

- В Рай маці ключы. Ета к Божай мацеры обрашчаемся:

Ў Раю, Раю, маці, ключы.

Да подай, маці, ключы.

Маці Божая ў Раю падай нам ключы, штоб мы маглі воврэмя отворыць небеса і расу пусціць, дожжык шчоб пошоў воврэмя.

-Спачатку звяртаюцца да Бога?

- А тут слова: „Зародзі, Божэ, жыто”, а потым да маці.

- А яны ўсе на небе?

- Да.

- А яны расу з неба спускаюць?

- З неба дождык. Уродзе мы просілі: “Дай, Божэ, сілы, тваей сілу атварыць небеса да расу пусціць.

- A co znaczy: „A w Raju matka”?

- W Raju matka kluczy. To do matki Bożej zwracajmy się:

W Raju, Raju, matka, kluczy.

Podaj, matka, kluczy,

Matka Boża w Raju podaj nam kluczy, żeby mogliśmy wczasowe otworzyć niebo i rosę puścić, deszcz żeby poszedł wczasowe.

- Na początku zwracają do Boga?

- A tu są słowy: „Narodź, Boże, żyto”, a potem do matki.

- A oni wszystkie są na niebie?

- Tak.

- A oni rosę z nieba spuszczają?

- Z nieba deszcz. Byciem my prosiliśmy: „Daj mi, Boże, twoją mocą otworzyć niebo i rosę spuścić”.

Павадзілі карагод па полю, павадзілі і пайшлі ў кажду хату. Ужо мы не глядзім, куды дом, галоўнае не прапусціць.

Мы могам пайсці і ва двор, а як хто сядзіць каля хаты, то мы могам спяваць і на вуліцы.

Przewodzili korowód po pole i poszli do każdej chaty. Już nie uważamy, dokąd dom, ważne jest nie minąć. Mogliśmy pójść i do dworu, a, kiedy kto siedzi obok chaty, to możemy śpiewać i na ulice.

Rysunek 5. Rytuał Jurje : całkiem 

          
     

Rysunek 5.1. Rytuał Jurje : Miejsce zbierania

Rysunek 5.2. Rytuał Jurje : Chaty

Rysunek 5.3. Rytuał Jurje : Korowód zachodzić w dwory

Rysunek 5.4. Rytuał Jurje : Korowód na polu

Rysunek 5.5. Rytuał Jurje : Korowód koło dworów

Карагод пайшоў у двор. Вот ідзе карагод, заходзіць не ў хату, а ва двор. А ета вуліца, а ета двор. Двор перад хатай. Двор перад хатай. У хаці ніхто карагод не водзіць. А бывае, людзі сядзяць на вуліцы. Тады гавораць: “Спявайце возле нас!”  Могам і тут спяваць.

Korowód poszedł do dworu. To idzie korowód, zachodzi nie do chaty, a do dworu. A to ulica, a to dwór. Dwór przed chatą. W chacie nikt korowód nie wodzi. A bywa, ludzi siedzą na ulice. Wtedy mówią: „ Śpiewajcie obok nas”. Mogą i tu śpiewać.

Rysunek 6. Rytuał Jurje : Obchód dworów.

Rysuje.

Мы сталі на вуліцы перад хатай, а ва дварэ ета ўжо перад вокнамі.

Staliśmy na ulice przed chatą, a na dworze to jest już przed oknami.

[...]

- Калі выносяць грошы?

- Як мы начынаем, яны яшчэ не знаюць. Мы падажджом, яны ужо выносяць. Ужо чуюць, як ідзе карагод, ужо па сялу чутно яго далеко, то тыя ужо заранее сядзяць дажыдаюцца. І дзержа там што, яйка. Абычна на карагод яйца даюць.

- Kiedy wynoszą pieniądze?

- Jak zaczynamy, oni jeszcze nie znają. Zaczekamy, oni już wynoszą. Już słyszą, gdy idzie korowód, już po wsi słyszane jego daleko, to te już siedzą, czekają na jego. I trzymają tam jaja. Zwykle na korowód jaja dają.

Wnioski. Dla informatorki największej ważnymi były następnie aspekty święta:

Jak chodzą? Miejsce bieżących wdział w obrzędzie, ruch po wsi i polu. „Chleb i grabie z przodu idą, a my idziemy wszystkie za nimi razem. Zaszli na pole. Teraz grabie i ten korowaj w centrum chodzą” Na rysunku poznaczone początek ruchu procesji (zbór), celi ruchu (żytnie pole i dwory gospodarzone), miejsce skończenia (za wsią).

o        Dokąd chodzą? Miejscy obrzędu: pole żytnie, wieś, dwory. Działania gospodarzowi dworów.

o        Przedmioty obrzędu: grabie, pieróg.

o        Czas obrzędu (roczny, dobowy). Czas zmiany grabi – czas zmiany zielonego pola na urodzajne żyto. Biorące wdział w obrzędzie „przykazują” matce Bożej „rosę spuścić”. Informatorka potwierdza swoje słowy słowami z pieśni.

o        Pieśń. Logiczność słów i ruchów.

o        Ofiary na korowaj (poczęstunki).

Idea połączenia obserwacji, przetłumaczenia i rysowania wychodzi z celu lepiej zrozumieć zjawiska kulturowe, co powiększa dokładność badania, kompensuje wady (subiektywizm) metody wywiadu klasycznego, gdy informator opowiada zjawiska. Z| innej strony metoda obserwacji ma wadę błędnego decydowania naukowca o mechanizmach zjawiska kulturowego, jego sensu w życiu człowieka i grupy. Dla tego kombinacja tych dwóch wywiadów kompensuje wady jeden jednego. Wywiad „rysowanie” daje możliwość zrozumieć myślenie przestrzeni badającym i nie jest obciążone językowymi sensami, które w danej sytuacji mogą nie grać roli, a jest w większej stępieni sensami języka.